ความเชื่อเกี่ยวกับความเป็นมาจากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ตำนานพื้นบ้าน และเอกสารสำคัญอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องทำให้ชาวมอญในอำเภอสันป่าตองมีความเชื่อในเรื่องความเป็นมาของชาติพันธุ์ของตนเองว่าเป็นชาวมอญที่สืบเชื้อสายมาจากชาวมอญในสมัยหริภุญชัย และอาศัยอยู่ที่นี้มานานพร้อมๆ กับการกำเนิดของพระนางจามเทวีตามตำนานโยนก ปัจจุบันชาติพันธุ์มอญหรือเม็งในเขตอำเภอสันป่าตอง มีอยู่เพียง ๒ หมู่บ้าน คือหมู่บ้านหนองครอบ และบ้านกอโชค และอีกส่วนหนึ่งอาศัยอยู่ในเขตอำเภอป่าซางจังหวัดลำพูน คือ บ้านหนองดู่ บ้านเกาะกลาง และบ้านหนองผำ
เมื่อชนชาติมอญเข้ามาอาศัยอยู่ในเมืองเชียงใหม่คงมีความคุ้นเคยกับเส้นทางในการเดินทางได้ดีและมีการติดต่อกันอยู่เสมอมา อีกทั้งเป็นชนชาติที่มีความผูกพันในกลุ่มชาติพันธุ์เดียวกันจึงทำให้มีการอพยพเข้ามาหลานละลอก สอดคล้องกับความเชื่อของชนชาติมอญฝนเขตอำเภอสันป่าตองและอำเภอป่าซางซึ่งบอกว่ามอญที่นี่เป็นมอญไหล หมายถึงชาวมอญที่อาศัยอยู่ที่นี่มานานตั้งแต่สมัยหริภุญชัยแต่มีการเดินทางติดต่อไปมาหาสู่กับชาวมอญในพม่าอยู่ตลอดเวลา

แต่เดิมบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำปิงในจังหวัดเชียงใหม่ และลำพูนแต่เดิมมีทั้งคนลัวะและคนมอญหรือเม็งอาศัยอยู่ จึงมีคำเรียกแม่น้ำปิงว่าแม่น้ำระมิงหรือแม่น้ำเม็ง แต่ประชากรชาวมอญมีน้อยกว่าลัวะ แต่ก็ยอมรับความเป็นชนต่างชาติพันธุ์ ต่อมาเม็งหรือมอญก็ค่อย ๆ หายไป คงเหลือร่องรอยหมู่บ้านเม็งไม่กี่แห่ง เช่น สันนาเม็ง ร้องเม็ง อุเม็ง(อุมเม็ง) แต่หมู่บ้านเหล่านี้ไม่มีสิ่งที่แสดงให้เห็นถึงวัฒนธรรมของชาวมอญอยู่เลย อาจจะเป็นเพราะถูกผสมกลมกลืนกับคนพื้นเมือง เหมือนชนเผ่าอื่น ๆ

ชาติพันธุ์มอญหรือเม็งในอำเภอสันป่าตอง มีอยู่ ๒ หมู่บ้านคือบ้านหนองครอบ มีจำนวน ๒๘๑ ครอบครัว จำนวนประชากร ๙๓๑ คน และบ้านกอโชคหรือบ้านต้นตัน มีจำนวน ๒๑๘ ครอบครัว จำนวน ๗๕๑ คน นอกจากนี้ยังมีกลุ่มชาติพันธุ์มอญที่อาศัยอยู่ในเขตอำเภอป่าซางอีก ๒ หมู่บ้านคือบ้านหนองดู่และบ้านเกาะกลาง ประมาณ ๒๗๐ ครอบครัว มอญทั้ง ๔ หมู่บ้านนี้เป็นชาวมอญที่มีความเป็นมาของชาติพันธุ์ในกลุ่มเดียวกัน ยึดถือขนบธรรมเนียมประเพณี และภาษาพูดภาษาเขียน ตลอดจนประวัติความเป็นมาและความเชื่อเหมือนกัน มีความผูกพันกันเสมือนบ้านพี่บ้านน้องกันไปมาหาสู่ รักใคร่กลมเกลียวกันเป็นอย่างดี เพียงพื้นที่การอยู่อาศัยคนละฝั่งของน้ำปิง ที่กั้นเขตแดนระหว่างเชียงใหม่และลำพูนเท่านั้นเอง ปัจจุบันชาวมอญกลุ่มนี้รวมมีจำนวน ประมาณ ๖๐๐ ครอบครัว และที่มีความรู้ในการพูดและเขียนภาษามอญมีเหลือประมาณ ร้อย ๔๐ ของประชากร ชาวมอญที่มีอายุน้อยกว่า ๔๐ ลงมาไม่ค่อยรู้ภาษามอญแล้ว เนื่องจากความเปลี่ยน ด้านสังคม เศรษฐกิจ และระบบการศึกษา ที่ทำให้ชาวมอญต้องปรับตัวเองเข้ากับความเปลี่ยนแปลงเหมือนกับกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ๆ ในสังคมเพื่อความอยู่รอดของตนเอง ด้วยเหตุนี้เองจึงทำให้ชาวมอญรุ่นหลังจึงไม่มีโอกาสได้เรียนรู้ภาษาและวัฒนธรรมด้านอื่นของตนเองเท่าที่ควร เนื่องจากมอญในอำเภอสันป่าตองและอำเภอป่าซางจังหวัดลำพูนมีความเกี่ยวพันกันอยู่เมื่อพูดถึงมอญสันป่าตองจึงต้องพูดถึงมอญในเขตอำเภอป่าซางด้วย ปัจจุบันชาวมอญที่มีความรู้เรื่องราวความเป็นมาตลอดจนศิลปวัฒนธรรมของชาวมอญทั้ง ๒ ฝั่งปิง คือ พ่อหนานบุญมี ศรีสถิตย์ธรรม อายุ ๘๒ ปี อาศัยอยู่บ้านหนองดู่ ตำบลบ้านเรือน อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน เป็นวิทยากรเกี่ยวกับชาติพันธุ์มอญทั้ง ๒ ฝั่งปิงเป็นอย่างดี