โต๊ะครึม
“โต๊ะครึม” มีชื่่อเรียกหลายชื่อ เช่น “นายมนต์” หรือ “ตายายนายมนต์” โต๊ะครึม เป็นพิธีกรรมร่ายรำบูชาผีบรรพบุรุษ (ตายาย) ที่มีการบรรเลงทับประกอบจังหวะการว่ากลอน ซึ่งเกิดจากเชื่อว่าผีบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้วมากระทำให้เกิดความเจ็บป่วย (เฉพาะสายตระกูลโต๊ะครึม) พิธีกรรมจัดขึ้นประมาณเดือนมิถุนายนถึงเดือนกรกฎาคม ใช้เวลาในการจัด ๓ วัน

ผู้ประกอบพิธีกรรม

1. ร่างทรง
2. พี่เลี้ยง คือ ผู้ดูแลร่างทรงทั้งก่อน ขณะและหลังการเข้าทรง จึงต้องเป็นผู้รู้ขั้นตอนของพิธีกรรมและสามารถสื่อสารกับตายายได้เข้าใจ
3. ร่างทรงใหม่ กรณีการเททรง
4. นักดนตรี (กลองทับ)
5. นายมนต์ (ผู้ว่ากลอน ขณะร่างเข้าทรงผีบรรพบุรุษ)

การแต่งกาย

ร่างทรง สวมเสื้อ มีการคาดผ้าแถบ นุ่งโจงกระเบน

นักดนตรี สวมเสื้อ นุ่งโสร่ง ผ้าขาวม้าคาดพุงหรือคาดบ่า

โอกาสในการจัดพิธี

1. เกิดจากความเจ็บป่วยที่ตายายกระทำผู้จัดพิธีจะทราบได้ว่าเป็นผีบรรพบุรุษกระทำ เนื่องจากความเจ็บป่วยที่เกิดขึ้นไม่สามารถรักษาให้หายด้วยวิทยาการทางการแพทย์สมัยใหม่ ความเจ็บป่วยจะกินเวลายาวนานยืดเยื้อ กระทั่งผู้จัดพิธีไปให้หมอทรงดูจึงจะทราบที่มาของความเจ็บป่วยและวิธีแก้ไข เช่น เกิดจากลูกหลานกระทำลบหลู่ ประพฤติผิดจารีต ตายายอยากลงทรง (อยากร่ายรำ)
2. เกิดจากการบนบานอาจสืบเนื่องมาจากบนบานให้หายป่วย หรือเป็นการบนบานในเรื่องอื่นๆ ซึ่งผู้จัดพิธีขอไว้กับตายายแล้วประสบความสำเร็จ
3. เกิดจากการเททรงหมายถึง ร่างทรงเดิมไม่สามารถร่ายรำได้เนื่องจากสภาพร่างกายไม่พร้อม หรือมีอายุมาก จำเป็นต้องหาร่างทรงตายายใหม่
4. เกิดจากการไหว้ผีบรรพบุรุษอาจสืบเนื่องมาจากการได้ทรงดูสาเหตุของความเจ็บป่วยและทราบว่า ตายายอยากลงทรง (ร่ายรำ)

เครื่องดนตรีประกอบพิธี

เครื่องดนตรี ประกอบด้วยทับ ๓ ลูก บรรเลงทำนองพื้นบ้าน กล่าวคือ ในทำนองกลองแบบเดียวกันนักดนตรีสามารถเร่งอัตราจังหวะให้เร็วและสามารถยืดอัตราจังหวะให้ช้าลงได้ บรรเลงวนเวียนไปจนกว่านายโรงจะเข้าพิธีขั้นต่อไป ดังยกตัวอย่างทำนองกลอง

ขนบธรรมเนียมในการจัดพิธี

การจัดโต๊ะครึม ประกอบด้วย ประรำพิธี ปัจจุบันใช้เต้นท์ผ้าใบและนำใบจากมาเสียบไว้บนเต้นท์เพื่อเป็นเคล็ดว่าปะรำพิธีมุงหลังคาใบจากตามแบบแผนแต่โบราณ ปะรำพิธีหันไปทางทิศเหนือ ในเต้นท์ผ้าใบวางแคร่ยกพื้นสูงซึ่งแบ่งเป็น ๒ ชั้น ชั้นบนสุดช่วงแรกสำหรับนักดนตรีและนายมนต์นั่ง โดยนั่งทางทิศตะวันออกของโรงปะรำ หันหน้าไปทางทิศตะวันตก ช่วงที่สองสำหรับร่างทรงและพี่เลี้ยง ซึ่งนั่งอยู่จุดถัดมาเป็นการนั่งทางทิศตะวันตกของโรงปะรำโดยหันหน้าไปทางทิศตะวันออก สำหรับชั้นที่ ๒ ที่อยู่ต่ำลงมานั้นเป็นพื้นที่นั่งของบรรดาลูกหลาน

ภายในโรงปะรำพิธี มีการวางเครื่องบูชาต่างๆ ยกตัวอย่างเช่น ผ้าเพดานสีขาว บายศรีต้น เทียนชัย เสื่อ หมอน ผ้าขาว ข้าวตอก หมากพลู พัด สายสิญจน์ ราช (เครื่องบูชา) เป็นต้น

การเข้าทรง รูปแบบในการเข้าทรงมีลำดับไปตามการว่ากลอนของนายมนต์ โดยมีพี่เลี้ยงคอยให้ความช่วยเหลือ การเข้าทรงช่วงแรกเป็นการเข้าทรงตายายฝ่ายซ้าย ซึ่งเป็นฝ่ายหญิงหรือฝ่ายแม่

เมื่อนายโรงว่ากลอนประสานจังหวะกลอง

1. ร่างทรงคลี่พัดยกมือพนมจรดศีรษะ
2. นำพัดวางบนหมอน
3. มือหนึ่งกำข้าวตอกในจาน หมุนวนเทียนชัย ทำ ๓ รอบ
4. แบ่งข้าวตอกใส่อีกมือ ยกมือทั้งสองเสมอทัดดอกไม้ จากนั้นวางข้าวตอกบนพัด ทำ ๓ รอบ
5. นำข้าวตอกที่อยู่บนพัดเทลงจาน
6. ร่างทรงทำซ้ำจากข้อ ๑ – ๕ จำนวน ๓ รอบ
7. ถือพัดวางบนตัก รอให้ตายายเข้าทรง

เมื่อผีบรรพบุรุษเข้าทรง ร่างทรงจะตัวสั่น จากนั้นนายมนต์ว่ากลอน ร่างทรงจะมีการแสดงท่าทางประกอบบทกลอน ร่ายรำประกอบจังหวะกลอง เมื่อจบการว่ากลอนพร้อมกับจบการเข้าทรงช่วงแรก นายมนต์ขึ้นกลอนใหม่เป็นการเข้าทรงตายายฝ่ายขวา (ฝ่ายชายหรือฝ่ายพ่อ) การเข้าทรงช่วงที่สอง

มีขั้นตอนดังนี้

1. ร่างทรงถือเทียน ๑ เล่ม นำด้ามเทียนจุ่มน้ำมนต์ จากนั้นนำมากรีดเปลือกตา ทำ ๓ รอบ
2. ร่างทรงถือเทียนด้วยมือซ้าย วางมือซ้ายไว้บริเวณหัวเข่า นำฝ่ามือขวาหมุนวนเหนือเปลวเทียน ก่อนนำไปลูบศีรษะ ทำ ๓ รอบ
3. จากนั้นเปลี่ยนมือโดยถือเทียนด้วยมือขวา วางมือขวาไว้บริเวณหัวเข่า นำฝ่ามือซ้ายหมุนวนเหนือเปลวเทียน ก่อนนำไปลูบศีรษะ ทำ ๓ รอบ
4. ปักเทียนไว้ ในถ้วยเทียนชัย นำฝ่ามือทั้งสองข้างหมุนวนเหนือเปลวเทียน ก่อนนำไปลูบศีรษะ ทำ ๓ รอบ
5. นำพัดและเทียนถือไว้ที่มือซ้าย จากนั้นพี่เลี้ยงนำน้ำมาให้ร่างทรงบ้วนปาก ๓ ครั้ง
6. ร่างทรงลนด้ามเทียนกับถ้วยเทียนชัย และอมเปลวเทียนให้ดับ ก่อนจุดใหม่ ทำ ๓ รอบ
7. จากนั้นนำพัดวางบนหมอน
8. มือหนึ่งกำข้าวตอกในจาน หมุนวนเทียนชัย ทำ ๓ รอบ
9. แบ่งข้าวตอกใส่อีกมือ ยกมือทั้งสองเสมอทัดดอกไม้ จากนั้นวางข้าวตอกบนพัด ทำ ๓ รอบ
10. นำข้าวตอกที่อยู่บนพัดเทลงจาน
11. ร่างทรงทำซ้ำจากข้อ ๑ – ๕ จำนวน ๓ รอบ
12. ถือพัดวางบนตัก รอให้ตายายเข้าทรง

วันที่แรกเป็นการเข้าทรงบูชาตายาย วันที่สองเป็นวันเททรง คือ การหาร่างทรงใหม่ขณะที่ร่างทรงเดิมยังมีชีวิต ในวันสุดท้ายเป็นวันกินหมรฺบ มีการอาบน้ำตายาย มีการนำทางหมากอ่อน (ยังหมาก) มาตีลูกหลาน นำหมากอ่อนไปปัดกวาดที่นอน บ้านเรือน เพื่อขับไล่สิ่งอัปมงคล