วัดมัชฌิมาวาส ถือเป็นวัดคู่เมืองอุดรเพราะเป็นวัดที่สร้างขึ้นมาพร้อมๆ กับการสร้างเมือง และได้ยกฐานะขึ้นเป็นอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ รับพระบรมราชานุญาตเมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2507 วัดแห่งนี้อยู่ในตัวเมืองอุดรธานี ตั้งอยู่ใกล้กับสถานที่ราชการหลายแห่งคือ ศาลากลางจังหวัด สถานีกาชาด และสาธารณสุขจังหวัด เดิมวัดมัชฌิมาวาสเป็นวัดร้าง ไม่ปรากฏแน่ชัดว่าสร้างมาตั้งแต่สมัยไหนหรือชื่อเดิมของวัดคืออะไร แต่มีหลักฐานแสดงให้ทราบว่าเป็นวัดร้างเนื่องจาก มีเจดีย์ศิลาแลงสร้างคร่อมตอหมากแข้ง(มะเขือพวง)อยู่บนที่เนิน และมีพระพุทธรูปหินขาวปางนาคปรก(หลวงพ่อนาค)อยู่ภายในวัด พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม ได้สร้างวัดมัชฌิมาวาสขึ้นในปีพ.ศ. 2436 เมื่อครั้งยังดำรงตำแหน่งข้าหลวงใหญ่ผู้สำเร็จราชการหัวเมืองลาวพวน หลังจากเดินทางรอนแรมจากหนองคายมาจนถึงบ้านเดื่อหมากแข้ง ได้พักกองเกวียนอยู่ใต้ต้นโพธิ์ใหญ่ข้างวัด เมื่อสำรวจบริเวณโดยรอบมีชัยภูมิเหมาะสมจึงตกลงพระทัยสร้างบ้านเมืองในพื้นที่แห่งนั้น และได้สร้างวังประทับใกล้ต้นโพธิ์ใหญ่(สาธารณสุขจังหวัดในปัจจุบัน) ท่านทรงทราบดีว่าราชอาณาจักรกับพุทธจักรเป็นของคู่กัน จึงทรงเห็นว่าต้องสร้างวัดขึ้นด้วยและมีพระประสงค์ให้วัดนี้เป็นวัดของประชาชนทุกคน โดยสร้างในบริเวณใกล้กับวังที่ประทับ ในเวลานั้นเนินแห่งหนึ่งที่ชาวบ้านเรียกว่า “โนนหมากแข้ง” มีเจดีย์สร้างคร่อมตอต้นหมากแข้งใหญ่ แสดงว่าเดิมเคยเป็นวัดมาก่อน มีตำนานเล่าสืบต่อกันมาว่า พระเจ้าแผ่นดินกรุงล้านช้างร่มขาวได้ให้มาโค่นไปทำกลองขนาดใหญ่ได้ถึง 3 ใบ นำไปไว้ที่นครเวียงจันทน์ หลวงพระบาง และวัดหนองบัวกลอง(วัดหนองบัว) ขนาดของต้นหมากแข้งที่บอกเล่าต่อๆ กันมามีขนาดใหญ่มากภิกษุ 8 รูปสามารถนั่งล้อมรอบตอฉันอาหารได้ พระเทพวิสุทธาจารย์ (บุญ ปุญญสิริมหาเถระ) เจ้าอาวาสวัดรูปที่ 3 ซึ่งมาอยู่วัดมัชฌิมาวาสเมื่อพ.ศ. 2440 เล่าว่าโนนหมากแข้งมีต้นหมากแข้งขนาดเล็กมากมาย และมีต้นหมากแข้งขนาดใหญ่เท่าต้นมะพร้าวต้นใหญ่อยู่หนึ่งต้น เข้าใจกันว่าต้นหมากแข้งต้นนี้จะเป็นลูกหลานของต้นหมากแข้งที่เจ้าเมืองล้านช้างร่มขาวนำไปทำกลองนั่นเอง เมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงประจักษ์ศิลปาคมทรงสร้างวัดมัชฌิมาวาสขึ้นแล้ว ทรงให้หัวเมืองต่างๆ ในการปกครองคัดเลือกภิกษุมาจำพรรษาที่วัด พระองค์มีความสนพระทัยในกิจการพระพุทธศาสนาพยายามสร้างวัดให้สมบูรณ์ตามแบบฉบับของวัดในพุทธศาสนา ทรงฝึกอบรมระเบียบแบบแผนต่างๆ รวมทั้งการซ้อมสวดมนต์และซ้อมเทศน์ด้วยพระองค์เอง ทรงโปรดให้สร้างอุโบสถไม้ขึ้น 1 หลัง หลังคามุงด้วยกระเบื้องไม้ตะเคียนทอง แล้วอาราธนาพระพุทธรูปนาคปรกหินขาวหรือหลวงพ่อนาคเข้าประดิษฐานเป็นพระประธานในพระอุโบสถ ปูชนียวัตถุสำคัญของวัดได้แก่ พระพุทธนรสีห์มหามุนี พระพุทธรูปปางมารวิชัย สร้างด้วยคอนกรีตเสริมเหล็ก 2 ชั้น พระพุทธาวศิษฐ์ พระพุทธรูปทองขัดปางมารวิชัย และหลวงพ่อนาค พระพุทธรูปหินขาวปางนาคปรกที่ได้มีการหุ้มปูนขึ้นภายหลัง ประชาชนเคารพนับถือมากนับเป็นหนึ่งในสิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมืองอุดร มีผู้นำทองคำเปลวไปติดทุกวันและนมัสการขอพรให้หายป่วย ขอให้สอบได้ ขอให้สมหวังในความรัก คนหรือของหายก็จะไปไหว้ขอพรให้ได้คืน ใครจัดงานมงคลหรืออวมงคลก็จะขอพรให้งานราบรื่นอย่าให้ฝนตก ทางวัดได้นำเอารูปหลวงพ่อนาคมาเป็นสัญลักษณ์โดยกำหนดให้เป็นตราประจำวัดอีกด้วย