การจักสานกระบุง จากต้นคลุ้ม-ต้นคล้า
“การจักสานกระบุงจากต้นคลุ้ม - ต้นคล้า”ได้รับการถ่ายทอดจากบรรพบุรุษ และพัฒนาขึ้นตามภูมิปัญญาท้องถิ่น
กระบุงเป็นภาชนะที่จักสานด้วยไม้ไผ่ หรือวัสดุในท้องถิ่น ตามความต้องการด้านประโยชน์ใช้สอย หรือสภาพภูมิศาสตร์ รวมถึงประเพณี ความเชื่อ ศาสนา โดยสานเป็นลวดลายต่างๆ ใช้สำหรับใส่ข้าว ข้าวโพด ถั่วงา ใช้ตวงหรือโกย และใส่ของอื่นๆ ขนาดของกระบุงโดยทั่วไปแล้วจะมีอยู่ สามขนาด รูปทรงจะแตกต่างกันออกไปตามลักษณะของการใช้งาน
ลวดลายของเครื่องจักสานที่ทำขึ้นโดยชนชาติต่างๆจะมีลักษณะคล้ายคลึงกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งลวดลายในการสานจะมีจำกัดอยู่ไม่มากลายนัก และความจำกัดของลวดลายนี้ทำให้รูปทรงของเครื่องจักสานมีลักษณะที่ใกล้เคียงกันไปด้วย
ต้นคลุ้ม คือ
ลำต้นใต้ดินต้นคลุ้มมีหัวใต้ดินติดกันเป็นกอ สามารถแตกแขนง แตกตา เจริญเติบโตเป็นลำต้นบนดิน ได้เช่นเดียวกัน
ใบคลุ้ม ขนาดกว้าง ส่วนใบคล้าที่มี อายุและขนาดกอและลำต้นใกล้เคียงกัน จะมีขนาดเล็กกว่าอย่างเห็นได้ชัดเจน ลักษณะใบเป็นใบเดี่ยวของพืชใบเลี้ยงเดี่ยว รูปทรงของใบเป็นวงรี โคนใบมน ปลายใบเรียว มีเส้นใบชัดเจน และเรียงตัวแบบขนาน ขอบใบเรียบ สีของใบ สีเขียวอ่อน-แก่ ขึ้นกับอายุ และร่มเงาในบริเวณที่ขึ้น โดยทั่วไปหน้าใบจะมีสีเข้มกว่าหลังใบ
ลำต้นบนดิน จะมีขนาดใหญ่ และสูง เปลือกหนา และแข็ง สีของลำต้นมีสีเขียวเข้ม ผิวเรียบและแข็งมาก เนื้อไม้นิ่ม เบา ลอยน้ำได้ ลำต้นส่วนปลายมีข้อ และแตกกิ่งที่ข้อ
ต้นคล้า คือ
คล้าเป็นพรรณไม้ที่มีหัวหรือเหง้าอยู่ใต้ดิน การเจริญเติบโตของลำต้นแตกเป็นกอ ลำต้นมีความสูงประมาณ 1-2 เมตร ลำต้นเป็นไม้อวบ น้ำในเป็นพืชใบเลี้ยงเดี่ยว ออกใบเป็นกาบหุ้มลำต้นสลับกัน และมีก้านใบต่อกับแผ่นใบใบมีลักษณะคล้ายรูปไข่ ปลายใบเว้าหรือแหลม ขนาดใบ สีสัน และลักษณะใบจะแตกต่างกันตามชนิดพันธุ์ ออกดอกปลายยอด หรือตามซอก กาบใบ ออกดอกเป็นคู่ ลักษณะดอกเล็กรวมกันเป็นช่อ ลักษณะดอกและสีสันแตกต่างกันตามชนิดพันธุ์
ซึ่งทั้งต้นคลุ้มและต้นคล้าสามารนำมาใช้แทนไม้ไผ่เพื่อทำเครื่องจักสานได้ทุกชนิด
อุปกรณ์
- ต้นคลุ้มและต้นคล้า
- ไม้ไผ่
- มีดโต้
- มีดตอก มีดที่ใช้สำหรับใช้ฟันหรือตัดผ่าไม้ เป็นมีดขนาดค่อนข้างใหญ่ มีสันหนาประมาณ1 เซนติเมตร
- เลื่อยมือ
วิธีทำ
- นำต้นคลุ้มและต้นคล้ามาตัดเป็นท่อนยาวประมาณ ๕๐ เซนติเมตร
- ผ่าแบ่งต้นคลุ้มต้นคล้าก่อนจะนำมาจักเป็นตอก โดยเหลาให้ปลายตอกทั้งสองด้านเท่ากัน
- นำตอกมาสานเป็นลายสอง หรืออาจใช้ลายหนึ่ง (ขัดธรรมดา) ก็ได้ตามความต้องการ
- เหลาไม้ไผ่เป็นซี่สองอันให้ปลายแต่ละด้านแหลมเรียว
- นำไม้ไผ่ที่เหลาแล้วนั้นไปสอดขัดกับตอกที่สานเพื่อให้แข็งแรง งานที่ได้ในช่วงนี้คือส่วนของพื้นหรือก้นตะกร้า
- จากนั้นสานแบบบังคับทิศทางให้เป็นรูปทรงกลมตามแบบที่ต้องการ โดยนิยมใช้ลายสองต่อจากก้นตะกร้า
- ใช้ตอกอีกส่วนหนึ่งไพล่เป็นเส้นเล็กสานขวางขัดกับตอกยืนเป็นลายหนึ่งจนสุดขอบปากตะกร้า
- พับปลายตอกยืนให้เขาไปในรอยตอก ทำไปจนรอบใบจะได้ตะกร้าที่สวยงาม
วิธีการจักตอก
- การจักตอกปื้น แบ่งไม้ออกเป็นชิ้นๆตามขนาดที่ต้องการ ใช้มีดจักตอกเอาส่วนในออก(ขี้ตอก) จักในส่วนที่เหลือออกเป็นเส้นบางๆ กว้างเท่าๆกัน
- การจักตอกตะแคง ใช้วิธีเดียวกันกับการจักตอกปื้นเบื้องต้น แต่การจักให้เป็นเส้นตอกจะทำการจักทางผิวเป็นเส้นเล็กกว่าตอกปื้น
- การจักไพล ใช้วิธีเดียวกับการจักตอกตะแคง แต่การเหลาจะเหลาให้เป็นเส้นกลมแบบเท่ากัน
วิธีการสานที่ใช้
- ลายหนึ่ง หรือลายขัดธรรมดา
- วางวัสดุเส้นสานโดยทับ 1เส้น ยก 1เส้น สลับกันไปตลอดแนว
- สอดวัสดุเส้นสานโดยทับ 1 เส้น ยก 1 เส้น สลับกันไปตลอดแนวแต่ขัดสลับตรงกันข้ามกับเส้นก่อนหน้า
- สานวัสดุเส้นที่ 2 3 4 ต่อไปคล้ายกับเส้นที่ 1 และ 2 ไปเรื่อยๆจนเสร็จตามต้องการ
- ลายสอง
- วางวัสดุเส้นหลักเรียงกันเป็นผืนโดยวางตั้งตลอดแนว
- สอดวัสดุเส้นสานโดยทับ 2 เส้น ยก 2 เส้น สลับกันไปเรื่อยๆตลอดแนว
- สานวัสดุเส้นต่อไป โดยไม่เริ่มยกเส้นแรก แต่เริ่มยกวัสดุเส้นที่ 2 3 ทับ 2 เส้นสลับต่อกันไปเรื่อยๆ