เมรุลอย หมายถึง สถาปัตยกรรมไม้ชั่วคราวที่ใช้ในการเผาศพ เป็นสถาปัตยกรรมที่ตั้งอยู่บนพื้นดินไม่มีการฝังรากฐานลงไปในพื้นดิน สามารถสร้างและถอดออกนำไปประกอบใหม่ในที่แห่งใหม่ได้

เมรุลอยมีพัฒนาการมาจากการปลงศพคนไทยด้วยการเผา ซึ่งแยกเป็นพระบรมศพของพระมหากษัตริย์ และศพสามัญชน การปลงศพของพระมหากษัตริย์ด้วยพระเมรุมาศ มีอิทธิพลมาสู่การปลงศพชนชั้นสูงที่ไม่ต้องการเผาศพด้วยเมรุปูนของวัดร่วมกับสามัญชนด้วยการสร้างเมรุชั่วคราว และการปลงศพสามัญชนที่เริ่มจากการเผาศพกลางแจ้ง มาสู่การใช้ฐานเผา และการใช้เมรุไม้ชั่วคราวขนาดเล็ก ต่างมีพัฒนาการของตนเอง จนกระทั่งการแบ่งชนชั้นตามฐานันดรศักดิ์ในสังคมไทยหมดไป การเผาศพบุคคลที่มีฐานะดี บุคคลที่เป็นที่เคารพของคนทั่วไป ที่ไม่ต้องการใช้เมรุปูนร่วมกับศพชาวบ้านทั่วไป จึงใช้เมรุไม้ชั่วคราวที่เรียกว่า เมรุลอย ซึ่งได้รูปแบบความสวยงามและคติความเชื่อมาจากเมรุหลวง แต่การใช้งานแตกต่างกันออกไป โดยเมรุลอยสร้างเพื่อให้ถอดประกอบและสร้างใหม่ได้สะดวก เหมาะที่จะเคลื่อนย้ายไปให้บริการในสถานที่ต่าง ๆ เพื่อตอบสนองความต้องการของผู้ใช้บริการ

เมรุลอยอยุธยาสร้างขึ้นตามแนวคิดและคติความเชื่อเรื่องเขาพระสุเมรุตามแบบอย่างงานพระเมรุ ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่าสร้างขึ้นครั้งแรกเมื่อใด แต่จากการศึกษาวิทยานิพนธ์เรื่อง “เมรุลอยช่างอยุธยา” ของนายประพัฒน์ วรทรัพย์ พบว่า กลุ่มผู้สร้างเมรุลอยในตำบลหัวเวียง อำเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เริ่มสร้างเป็นครั้งแรกประมาณ พ.ศ. ๒๔๘๐ ในงานปลงศพโยมแม่ของหลวงพ่อเจาะ เจ้าอาวาสวัดประดู่โลกเชษฐ์ ผู้ออกแบบและควบคุมการก่อสร้าง คือ พระอาจารย์เทียม อดีตเจ้าอาวาส
วัดกษัตราธิราช ที่มีความสามารถด้านงานช่างหลาย ๆ ด้าน โดยเฉพาะงานก่อสร้าง เมรุลอยหลังที่พระอาจารย์เทียมสร้างให้วัดประดู่โลกเชษฐ์ หลังจากเสร็จงานแล้วทางวัดจึงเก็บรักษาไว้ให้วัดต่าง ๆ ในอำเภอเสนาและอำเภอใกล้เคียงยืมไปใช้ในการเผาศพ โดยมีนายสาย ฤกษ์อุโฆษ เป็นผู้ดูแลรักษา ซึ่งเป็นการช่วยงานกันมากกว่าการให้เช่า จนเป็นที่นิยมกันในท้องถิ่นและพื้นที่ใกล้เคียง ทั้งนี้ในระยะแรกยังไม่ได้เป็นการประกอบธุรกิจให้เช่า แต่อยู่ในลักษณะช่วยงานกันมากกว่าจนเป็นที่นิยมในท้องถิ่นและพื้นที่ใกล้เคียง อย่างไรก็ตามไม่ปรากฏหลักฐานหรือภาพถ่ายเก่า จึงทำให้ไม่ทราบถึงรูปแบบศิลปกรรมของเมรุลอยหลังนี้

จนกระทั่งในปี พ.ศ. ๒๕๐๖ บรรดาช่างที่เคยดูแลการติดตั้งเมรุลอยเริ่มเกิดความชำนาญจึงมีการพัฒนารูปแบบ ลวดลายและเริ่มแยกตัวออกไปประกอบเป็นอาชีพสร้างและให้เช่าเมรุลอยอย่างจริงจังจากความสำเร็จในการประกอบอาชีพสร้างและให้เช่าเมรุลอยเพิ่มมากขึ้น ทำให้รูปแบบของเมรุลอยมีการพัฒนาขึ้นเป็นลำดับ ทั้งความสวยงามและความใหญ่โตของเมรุลอย