นายเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ เกิดเมื่อวันที่ ๒๖ มีนาคม ๒๔๘๓ เวลาประมาณ ๒ ทุ่ม ที่บ้าน ตำบลพนมทวน อำเภอพนมทวน จังหวัดกาญจนบุรี บิดาชื่อ นายสมบัติ (ฮก) พงษ์ไพบูลย์ มารดาชื่อ นางสมใจ พงษ์ไพบูลย์ (สกุลเดิม คงยั่งยืน) โดยบิดามารดามีอาชีพค้าขาย และบิดาเป็นหลงจู๊โรงยาฝิ่น มีพี่น้องร่วมบิดามารดา รวม ๗ คน คือ ชัชวาล (ญ.เสียชีวิตตั้งแต่ยังเด็ก) นพรัตน์ (ช.เสียชีวิตตั้งแต่ยังเด็ก) บุปผา สุมามาลย์ สุดารีย์ พจมาน
และโอภาส (ช.เสียชีวิต) นายเนาวรัตน์ได้รับการศึกษาให้อ่านออกเขียนได้ตั้งแต่ก่อนวัยเรียนโดยมีบิดาเป็นผู้สอน เนื่องจากบิดาเป็นผู้ที่ใฝ่รู้ใฝ่เรียน และเขียนบทกลอนต่าง ๆ รวมทั้งมีความสามารถในการเป่าขลุ่ย นายเนาวรัตน์ จึงเติบโตในสิ่งแวดล้อม และบรรยากาศของเสียงเพลง เสียงดนตรี และบทร้อยกรองที่บิดาเป็นผู้ปลูกฝังมาตั้งแต่
ยังอยู่ในวัยเด็ก อ่านบทกวี และวรรณคดีแบบแผนอย่างจริงจัง เริ่มเขียนโคลงกลอนตั้งแต่วัยเด็ก อ่านบทกวีที่บิดาเขียนไว้บนฝาผนังรอบบ้าน ทำให้เกิดความฝังใจ และประทับใจในความไพเราะของบทกวีมาโดยตลอด นอกจากนั้นยังเล่นดนตรีไทยได้หลายชนิด โดยเฉพาะความสามารถในการเป่าขลุ่ยได้ไพเราะเป็นพิเศษ

ประวัติการศึกษา

นายเนาวรัตน์ เข้าเรียนระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนวัดบ้านทวน และระดับมัธยมศึกษาที่โรงเรียนวิสุทธรังษี จังหวัดกาญจนบุรี จากนั้นได้เข้าเรียนในชั้นอุดมศึกษาที่โรงเรียนวัดพิชัยญาติ และโรงเรียน ทวีธาภิเษก กรุงเทพฯ และระดับอุดมศึกษาที่คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จนกระทั่งสำเร็จได้รับปริญญานิติศาสตรบัณฑิต เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๘ และต่อมาได้รับปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิตกิตติมศักดิ์ แขนงวัฒนธรรมศึกษา จากสหวิทยาลัยทวาราวดี (วิทยาลัยครูกาญจนบุรีเดิม และปัจจุบัน มหาวิทยาลัยราชภัฏกาญจนบุรี) เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๒ และได้รับปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาภาษา และวรรณคดี
จากคณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๕ และได้รับศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ (ภาษา และวรรณคดี) จากคณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นายเนาวรัตน์ เริ่มทำงานครั้งแรกที่กระทรวงพัฒนาการแห่งชาติ ช่วงปี พ.ศ. ๒๕๐๗ - ๒๕๐๘ และได้ลาออกเพื่ออุปสมบทที่วัดทุ่งสมอ ตำบลทุ่งสมอ อำเภอพนมทวน จังหวัดกาญจนบุรี ซึ่งเป็นบ้านเกิดของบิดา และบรรพบุรุษฝ่ายบิดา จากนั้น
เข้าจำพรรษาที่วัดเทวสังฆาราม (วัดเหนือ) จังหวัดกาญจนบุรี ระหว่างเป็นพระภิกษุได้ถือธุดงค์ไปศึกษาธรรมกับท่านพุทธทาสภิกขุ ที่วัดสวนโมกขพลาราม อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี จากการที่เข้าบวชเป็นพระภิกษุ และศึกษาธรรมที่สวนโมกข์นี้ นายเนาวรัตน์ได้ศึกษาธรรมในพระพุทธศาสนาอย่างลุ่มลึก โดยเฉพาะในสาขา
ของเซ็น ตลอดจนได้เข้ามีส่วนร่วมกับนักศึกษา ประชาชน นักเขียน ศิลปิน และนักหนังสือพิมพ์ ภายหลังเหตุการณ์ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖ และ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙ ทำให้งานของเนาวรัตน์มีความลุ่มลึก มีเป้าหมายที่ชัดเจนมีความเข้าใจในธรรมชาติ ผู้คน สถานการณ์บ้านเมือง และโลกที่เปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ

ด้านครอบครัว

สมรสกับ นางประคองกูล พงษ์ไพบูลย์ (สกุลเดิม อิศรางกูร ณ อยุธยา) มีบุตร – ธิดา ๒ คน ได้แก่

๑. นางประคำกรอง (เกี้ยว) พงษ์ไพบูลย์

๒. นายแก้วเก้า (เกล้า) พงษ์ไพบูลย์

ประวัติการทำงาน

พ.ศ. 2508รับราชการในกระทรวงพัฒนาการแห่งชาติ

พ.ศ. 2510 - 2511อุปสมบทและถือธุดงค์ไปสวนโมกข์ เพื่อศึกษาพระธรรมกับท่านพุทธทาสภิกขุ

พ.ศ. 2511 - 2512ประจำกองบรรณาธิการวิทยุสื่อสาร

พ.ศ. 2513แสดงภาพยนตร์โทรทัศน์เรื่อง "พระอภัยมณี" ของสุนทรภู่ รับบทเป็น พระอภัย ของไชโยภาพยนตร์

พ.ศ. 2514 - 2515อาจารย์ประจำภาควิชาประพันธ์อย่างสร้างสรรค์

พ.ศ. 2516พนักงานฝ่ายการพนักงาน ธนาคารกรุงเทพ จำกัด

ในปี พ.ศ. 2562 ได้รับแต่งตั้งเป็นสมาชิกวุฒิสภา

งานที่ได้รับรางวัล

พ.ศ. ๒๕๑๖ บทกวี “อาทิตย์ถึงดวงจันทร์” บันทึกเรื่องราวช่วง ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖ ได้รับรางวัลชมเชย พิเศษวรรณกรรมบัวหลวงของ ธนาคารกรุงเทพฯ จำกัด พ.ศ. ๒๕๒๑ บทกวี “ชักม้าชมเมือง” ได้รับรางวัลดีเด่น
งานสัปดาห์หนังสือแห่งชาติ

พ.ศ. ๒๕๒๓ บทกวี “เพียงความเคลื่อนไหว” ได้รับรางวัลซีไรต์ หรือวรรณกรรมสร้างสรรค์ยอดเยี่ยม
แห่งอาเซียน

พ.ศ. ๒๕๒๗ บทกวี “เพียงขลุ่ยผิว” ได้รับรางวัลดีเด่นงานสัปดาห์หนังสือแห่งชาติ

พ.ศ. ๒๕๓๖ ได้รับการประกาศยกย่องเชิดชูเกียรติเป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์ สาขาย่อยกวีนิพนธ์
จากสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ

เกียรติยศที่ได้รับ

รางวัลศรีบูรพา

รางวัลพระเกี้ยวทองคำ