ชื่อ.>ประวัติหมู่บ้านนาหลักหมื่น

ที่ตั้ง.>ตั้งอยู่หมู่ที่ ๑ ตำบลนาทะนุง อำเภอนาหมื่น จังหวัดน่าน

ประวัติความเป็นมา.>บ้านหลักหมื่น เป็นหมู่บ้านที่ก่อตั้งมานานประมาณ ๒๐๐ กว่าปี ตามตำนานเล่าขานสืบต่อกันมาว่า เดิมที ผู้คนที่เข้ามาอาศัยอยู่ในหมู่บ้านนี้เป็นชาวเมืองเชียงของ เชียงแสน และเมืองเทิง ที่อพยพครอบครัวหนีภัยสงครามเข้ามาอยู่บริเวณบ้านตาลชุม เขตอำเภอเวียงสา หลังจากนั้นได้ย้ายถิ่นฐานมาตั้งรกรากอยู่ในหมู่บ้านแห่งนี้ ซึ่งมาพร้อมๆกับบ้านนาหวายตำบลบ่อแก้ว ราว พ.ศ.๒๓๓๐ ในขณะนั้นมี ๕ ตระกูลใหญ่ คือ ๑. ตระกูลเจ้าพ่อข้อมือเหล็ก ๒. ตระกูลเจ้าหลวงเวียงแก่น ๓. ตระกูลเจ้าโขงคำ ๔. ตระกูลเจ้าเจิญเมือง ๕. ตระกูลผีมด ซึ่งสืบเชื้อสายทายาทมาจากบ้านตาลชุม อำเภอเวียงสา จังหวัดน่าน ปัจจุบันคือต้นตระกูลทวีทรัพย์ ตระกูลวรรณา ตระกูลก้อนสมบัติ ตระกูลวงศ์นันท์ ตระกูลจันต๊ะโมกข์

ที่มาของชื่อหมู่บ้าน.>บ้านหลักหมื่น ตามหลักฐานที่ค้นพบในจารึกใต้ฐานพระพุทธรูปวัดนาหวาย พ.ศ.๒๓๖๘ และพับสา-ใบลานมีชื่อเดิมว่า บ้านนาหลักหมื่น ศรัทธานาก๋า นาหลักหมื่น นางคำ บ้านนายาง ๑๑๘๗ (พ.ศ.๒๓๖๘) สร้างพระพุทธรูปองค์นี้

สาเหตุที่เรียกนาหลักหมื่นนั้นผู้เฒ่าผู้แก่เล่าว่าบริเวณที่ว่าการอำเภอนาหมื่น (บริเวณขุนห้วยย่าสา)
มีเสาหลักอยู่ต้นหนึ่ง ชาวบ้านเรียกว่าเสาหลักหมื่นมีลักษณะเป็นทรงสี่เหลี่ยม ขนาด ๑๐x ๑๐ นิ้ว
ยาว ๓ เมตร และมีเสาต้นเล็กๆ ๔ ต้นล้อมรอบ ผูกด้วยโซ่เหล็กบริเวณเสาหลักใหญ่จารึกอักษรขอมโบราณ และตัวเลขว่า ๑๐๐๐๐ แต่ไม่ทราบที่ไปที่มาว่า เป็นการวัดระยะทางมาจากตรงไหน

ตามหลักฐานที่ค้นพบในหนังสือจารึก คราวทางเมืองน่าน ซึ่งเขียนขึ้นโดยพระนาซ้ายกับพระเมืองแก้วตำแหน่งขุนนางผู้ใหญ่ในเมืองน่านสมัยนั้น เขียนขึ้นเมื่อคราวเดินทางจากกรุงเทพขึ้นมาอยู่ที่อำเภอท่าปลา จึงได้บันทึกไว้เมื่อปีเถาะ พุทธศักราช ๒๓๒๖จุลศักราช ๑๑๔๕ เดือน ๑๑ ขึ้น ๖ ค่ำ วันอาทิตย์ ได้เขียนไว้ว่า“คราวด่านอโยธยา ตั้งแต่เวียงน่านไปท่าพ้อ ๑๔,๐๐๐วา ลุกท่าพ้อไปเมือง(งัว) ๑๔,๐๐๐วา ลุกเมือง(งัว)ไปเมืองลี ๑๕,๐๐๐วา เมืองลีไปปากลี ๑๕,๐๐๐วา ปากลีไปปากเลิด ๕,๐๐๐วา ลุกปากเลิดไปน้ำตาก ๕,๐๐๐วา ลุกน้ำตากไปน้ำพิง ๕,๐๐๐วา ลุกน้ำพิงไปห้วยปิง ๕,๐๐๐วา ห้วยปิงไปปงไก่ตาย ๕,๐๐๐วา ปงไก่ตายไปยางห้วย ๕,๐๐๐วา ลุกยางห้วยไปพ่างกอเดียว ๕,๐๐๐วา ทางบก เมืองน่าน เสี้ยงหนี้แล ฯ”ทางน้ำ ลุกเมืองงัวไปเมืองหิน ๘,๐๐๐วา ลุกเมืองหินไปปากลีชัวฟาก ๑๖,๐๐๐วา ลุกปากลีชัวฟากไปบ้านแฝก ๕,๐๐๐วา บ้านแฝกไปบ้านย่อน ๕,๐๐๐วา บ้านย่อนไปปากลีขะตุ๋ม ๕,๐๐๐วา ปากลีขะตุ๋มไปแก่งจัน ๕,๐๐๐วา ลุกแก่งจันไปหาดลี ๕,๐๐๐วา ลุกปากลีไปท่าปลาจากชะลิม ๕,๐๐๐วา ท่าปาจาไปปากปาด ๕,๐๐๐วา ปากปาดไปแก่งก้อง ๕,๐๐๐วา ลุกแก่งก้องไปแก่งตาล ๕,๐๐๐วา ลุกแก่งตาลไปปากจลอง ๕,๐๐๐วา ลุกปากจลองไปปากถับ ๕,๐๐๐วา ลุกปากถับไปหาหลักพระโคนสามแสนแดนที่ขันธเสมาเมืองน่าน ๕,๐๐๐วา ทางน้ำเสี้ยงหนี้แล ฯ”

จากจารึกหลักฐานนี้ทำให้สันนิษฐานได้ว่าหลักหมื่นนั้นเป็นการวัดระยะทางจาก เมืองน่านไปกรุงเทพฯโดยเส้นทางน้ำ ซึ่งเริ่มวัดระยะทางจากอำเภอนาน้อย(เมืองงั่ว) ไปอำเภอนาหมื่น(เมืองหิน)แล้วจึงวัดจากเมืองหินไปเริ่มขึ้นเรือที่ปากลี ศูนย์กลางเมืองหินอยู่ที่บ้านบ่อแก้ว

ดังนั้นเมื่อวัดจากเมืองงั่วมาเมืองหินได้ ๘,๐๐๐วา จากนั้นวัดต่อมาถึงบริเวณหมู่บ้านนี้ได้อีก ๒,๐๐๐ วา รวมได้ ๑๐,๐๐๐ วา จึงปักหลักไว้เพื่อให้จำได้หลักที่ปักไว้เวลาผู้คนเดินทางผ่านไปมาก็จะเรียกหลักดังกล่าวว่า “เสาหลักหมื่น” ผู้คนที่หยุดพักที่นี่จะโยนก้อนหินเพื่อบูชาเสาหลักหมื่น พร้อมทั้งตะโกนออกไปว่า“ไปบ่หื้อปวดขามาบ่หื้อปวดแข้ง”แล้วก็เดินทางต่อไป

หลังจากนั้นเสาหลักหมื่นที่เป็นเพียงท่อนไม้ปกติธรรมดา ก็กลายเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวบ้านนับถือบูชา กาลเวลาผ่านมาเนิ่นนานเสาหลักดังกล่าวได้ผุพังไป

ทางราชการโดยการนำของนายดิเรก ถึงฝั่งหัวหน้ากิ่งอำเภอนาหมื่นได้สร้างเสาหลักเมือง ต้นใหม่ขึ้นทดแทนเมื่อพ.ศ.๒๕๒๑ ชาวบ้านที่เข้ามาอาศัยอยู่ที่หมู่บ้านแห่งนี้ ได้สร้างทุ่งนาขึ้นมาเพื่อล้อมรอบหมู่บ้าน จึงตั้งชื่อหมู่บ้านว่าบ้านนาหลักหมื่น

หากนับจากวันที่จารึกหลักฐานในหนังสือคราวทางเมืองน่าน เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๖ มาถึง พ.ศ.๒๕๕๔
หลักหมื่นมีอายุได้ ๒๒๘ ปี ชาวบ้านเรียกว่าบ้านนาหลักหมื่นเรื่อยมาจนถึง พ.ศ. ๒๔๓๔ จึงตัดคำว่า “นา” ออกเหลือเพียงคำว่าบ้านหลักหมื่นเท่านั้น ดังหลักฐานที่ค้นพบในจารึกหนังสืออาณาจักรหลักคำนครน่าน

ข้อมูลทั่วไป.>บ้านหลักหมื่นตั้งเป็นหมู่บ้านเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๘๐ ในเขตการปกครองของตำบลนาทะนุง อำเภอนาหมื่น จังหวัดน่าน บ้านหลักหมื่นมีพื้นที่ทั้งหมด ๒ กิโลเมตร โดยมีพื้นที่ทำการเกษตร ๑๕๐ ไร่ พื้นที่ป่าสาธารณะและป่าสงวน ๕๐ ไร่ พื้นที่อยู่อาศัย ๔๐ ไร่

สภาพภูมิศาสตร์.>บ้านหลักหมื่นเป็นหมู่บ้านที่มีพื้นที่ทิศตะวันตกและทิศตะวันออกติดกับภูเขา อยู่ห่างจากที่ว่าการอำเภอนาหมื่น ๒๐๐ เมตร สภาพที่อยู่อาศัยมีน้อยเพราะพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นป่าสงวน

อาณาเขต.>-ทิศเหนือ ติดกับบ้านนาหวาย หมู่ที่ ๘ ตำบลบ่อแก้ว/ทิศใต้ ติดกับบ้านนาทะนุง หมู่ที่ ๓ ตำบลนาทะนุง/ทิศตะวันออก ติดกับป่าสาธารณะและป่าสงวน/ทิศตะวันตก ติดกับป่าสาธารณะบ้านหนองบัว หมู่ที่ ๔ ตำบลนาทะนุง

การประกอบอาชีพ.>ประชาชนในหมู่บ้านประกอบอาชีพการเกษตรเป็นส่วนใหญ่ โดยมีอาชีพหลัก คือ การทำนา ทำไร่ อาชีพรอง คือ ทำสวน เลี้ยงสัตว์ รับจ้าง