| กรมศิลปากรเริ่มสำรวจขุดแต่งโบราณสถานในจังหวัดปราจีนบุรีตั้งแต่ พ.ศ. 2508 และค้นพบโบราณวัตถุจำนวนมาก เป็นประโยชน์ในการศึกษาค้นคว้าและวิจัยประวัติศาสตร์ และโบราณคดีของเมืองปราจีนบุรี | | พ.ศ. 2515 ศาสตราจารย์ น.อ.สมภพ ภิรมย์ ร.น. อดีตอธิบดีกรมศิลปากร ได้เดินทางไปหารือกับจังหวัดปราจีนบุรี เรื่องการจัดตั้งพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติส่วนภูมิภาคตะวันออกที่จังหวัดปราจีนบุรี จังหวัดปราจีนบุรีได้เสนอแนะให้ปลูกสร้างในที่ดินราชพัสดุ ติดกับศาลจังหวัดปราจีนบุรี กรมอาชีวศึกษาได้มอบที่ดินเนื้อที่ 5 ไร่ 3 งาน 78 ตารางวา | | กรมศิลปากรได้ตั้งงบประมาณโครงการก่อสร้างอาคารและจัดแสดงรวมเป็นเงิน 7,766,568.- บาท (เจ็ดล้านเจ็ดแสนหกหมื่นหกพันห้าร้อยหกสิบแปดบาทถ้วน) แบ่งออกเป็น 3 ระยะ คือ | ระยะที่ 1
พ.ศ. 2518 - 2520 ถมที่ดินเตรียมพื้นที่ และก่อสร้างอาคารคอนกรีตเสริมเหล็กสูง 2 ชั้น พื้นที่กว้าง 18 x 18 เมตร งบประมาณ 2,000,000.- บาท | ระยะที่ 2
พ.ศ. 2522 - 2525 ก่อสร้างบ้านพักข้าราชการและเจ้าหน้าที่รักษาความปลอดภัย สร้างสาธารณูปโภค ครุภัณฑ์ รวมทั้งการจัดแสดง งบประมาณ 1,543,068.- บาท | ระยะที่ 3
พ.ศ. 2526 - 2528 ก่อสร้างห้องบรรยาย ห้องอเนกประสงค์เพิ่มเติมให้เต็มตามรูปแบบ และปรับปรุงบริเวณลานจอดรถ งบประมาณ 4,223,500.- บาท | | สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินเปิดพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติปราจีนบุรี เป็นทางการ เมื่อวันที่ 22 เมษายน 2528 | | ต่อมาพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี ได้รับงบประมาณซ่อมแซมปรับปรุงอาคารและบริเวณ ตามรายการดังนี้ | | 1. ก่อสร้างถนนคอนกรีตเสริมเหล็ก กว้าง 6 เมตร ยาว 216 เมตร เป็นเงิน 766,590.34 บาท | | 2. ซ่อมปรับปรุงอาคารพิพิธภัณฑ์และก่อสร้างหอถังน้ำ โดยมีรายละเอียดซ่อมและทาสีฝ้าเพดาน ขนย้ายถังน้ำ รื้อหลังคาไม้เดิม ติดตั้งโครงหลังคาเหล็ก ก่อสร้างถังน้ำ หอถังน้ำ ติดตั้งเครื่องสูบน้ำ งบประมาณ 1,320,360.78 บาท | | 3. ซ่อมปรับปรุงอาคารพิพิธภัณฑ์และก่อสร้างถนนคอนกรีต โดยมีรายละเอียดดังนี้ ก่อสร้างต่อเติมหลังคาคลุมอาคารห้องประชุม (ชั้นเดียว) ติดตั้งรางน้ำฝน ท่อระบายน้ำ ก่อสร้างถนนคอนกรีตและลานจอดรถ คอนกรีตเสริมเหล็ก เดินสายไฟฟ้า ติดตั้งสวิทซ์ ปลั๊ก แผงควบคุมไฟฟ้า และโคมไฟ ทาสีอาคารพร้อมติดตั้งเครื่องปรับอากาศจำนวน 15 เครื่อง เป็นเงินทั้งสิ้น 3,046,600.- บาท | | ปีงบประมาณ 2540 ได้รับงบประมาณซ่อมปรับปรุงอาคาร ซ่อมฝ้าเพดาน ประตู ทำหลังคาด้านหน้าห้องประชุม เปลี่ยนกระจก ปรับปรุงห้องน้ำรับรอง ติดตั้งถังน้ำบำบัดน้ำเสีย ทาสีอาคาร ปรับพื้นป้อมยาม เป็นเงิน 489,616.- บาท | | ปีงบประมาณ 2542 ได้รับงบประมาณปรับปรุงอาคาร การจัดแสดงและสภาพภูมิทัศน์ดังนี้ ปรับปรุงสภาพภูมิทัศน์ ลานที่จอดรถ ซ่อมพื้นอาคาร ซ่อมและจัดทำตู้จัดแสดงเพิ่ม งานระบบภาพและเสียง (มัลติมีเดีย) เป็นเงิน 1,467,000.- บาท | | พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี เป็นพิพิธภัณฑสถานประเภทประวัติศาสตร์และโบราณคดีประจำภูมิภาคตะวันออกของไทย จัดแสดงโบราณวัตถุพบในจังหวัดปราจีนบุรี สระแก้ว นครนายก ฉะเชิงเทรา ชลบุรี จันทบุรี ระยอง และตราด มีห้องจัดแสดงนิทรรศการถาวร ชั้นล่าง 3 ห้อง ชั้นบน 5 ห้อง รวม 8 ห้อง |
|
การจัดแสดง
1. ห้องจัดแสดงชั้นล่าง ประกอบด้วย
- ห้องที่ 1 : จัดแสดงศิลปะโบราณคดีภาคตะวันออก พบในจังหวัดปราจีนบุรีและจังหวัดสระแก้ว ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ถึงศิลปะลพบุรี
- ห้องที่ 2 : ห้องนครนายก จัดแสดงโบราณวัตถุพบที่จังหวัดนครนายกตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ พบที่ตำบลเขาเพิ่ม อำเภอบ้านนา โบราณวัตถุได้จากการขุดค้นเมืองดงละคร อำเภอเมือง จังหวัดนครนายก สมัยทวารวดีถึงสมัยอยุธยา
- ห้องที่ 3 : ห้องปราสาทเขาน้อย จัดแสดงโบราณวัตถุพบจากการบูรณะขุดแต่งปราสาทเขาน้อย อำเภออรัญประเทศ จังหวัดสระแก้ว
2. ห้องจัดแสดงชั้นบน
- ห้องที่ 1 : จัดแสดงโบราณวัตถุขุดค้นจากแหล่งโบราณคดีโคกพนมดี อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี เป็นแหล่งโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ โบราณวัตถุที่ขุดพบได้แก่ ภาชนะดินเผา ลูกปัดเปลือกหอย เขี้ยวสัตว์ กำไลเปลือกหอย ขวานหินขัด กระสวยทำจากกระดูกครีบปลา เบ็ดตกปลา ฉมวกทำจากกระดูกสัตว์ เข็มเย็บผ้าทำจากกระดูก
- ห้องที่ 2 : จัดแสดงโบราณวัตถุจากการขุดค้นจากแหล่งโบราณคดีหนองใน ตำบลไร่หลักทอง อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี
- ห้องที่ 3 : ห้องศิลปะโบราณคดีในประเทศไทย จัดแสดงโบราณวัตถุสมัยก่อนประวัติศาสตร์พบในประเทศไทย แบ่งออกเป็นยุคหิน ได้แก่ หินเก่า หินกลาง หินใหม่ ยุคโลหะ สมัยสำริด และสมัยเหล็ก
3. ห้องจัดแสดงชั้นบน
- ห้องที่ 4 : ห้องเครื่องถ้วยในประเทศไทย จัดแสดงเครื่องถ้วยเขมรหรือเครื่องถ้วยลพบุรี เครื่องถ้วยเบญจรงค์และลายน้ำทอง
- ห้องที่ 5 : ห้องสมบัติใต้ทะเลในอ่าวไทย จัดแสดงโบราณวัตถุขุดค้นทางโบราณคดีใต้น้ำ จากซากเรืออับปางบริเวณอ่าวสัตหีบใกล้เกาะคราม อำเภอสัตหีบ จังหวัดชลบุรี ลึกประมาณ 40 เมตร พบเครื่องปั้นดินเผา เครื่องถ้วยสุโขทัย เครื่องถ้วยจีน เครื่องปั้นดินเผาอันนัม (ญวน) เครื่องปั้นดินเผาอยุธยา จากแหล่งเตาแม่น้ำน้อย จังหวัดสิงห์บุรี และแหล่งเตาบ้านบางปูน จังหวัดสุพรรณบุรี
โบราณวัตถุที่สำคัญประกอบด้วย
1. พระวิษณุ สูง 165 เซนติเมตร ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ 11 - 12 ทำจากหินทราย พบที่วัดโบสถ์ อำเภอเมือง จังหวัดปราจีนบุรี
2. พระพุทธรูปปางสมาธิ สลักบนแผ่นหินมีซุ้มโพธิ์อยู่ด้านหลัง และสถูปประกอบ 2 ข้าง สูง 103 เซนติเมตร ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษที่ 14 - 15 ทำจากหินทราย ได้จากอำเภอศรีมโหสถ จังหวัดปราจีนบุรี
3. ทับหลัง กว้าง 50 เซนติเมตร ยาว 133 เซนติเมตร ศิลปะเขมรสมัยก่อนเมืองพระนคร แบบไพรกเมง พ.ศ. 1180 - 1250 ทำจากหินทราย พบจากการบูรณะ ขุดแต่งปราสาทเขาน้อย อ. อรัญประเทศ จ. สระแก้ว
4. ทับหลัง กว้าง 35 เซนติเมตร ยาว 150 เซนติเมตร ศิลปะเขมรสมัยก่อนเมืองพระนคร แบบสมโบร์ไพรกุก พ.ศ. 1180 - 1250 ทำจากหินทราย พบจากการบูรณะ ขุดแต่งปราสาทเขาน้อย อ. อรัญประเทศ จ. สระแก้ว
908 
