ลักษณะสถาปัตยกรรม

เป็นสถาปัตยกรรมแบบไทใหญ่ ๒ คอ ๓ ชาย ในศาลจะประกอบด้วย ที่นอน หมอน มุ้ง ผ้าห่ม ซึ่งตัดเย็บเป็นพิเศษ (มีขนาดเล็กกว่าของจริง) มีเชี่ยนหมาก มีผ้าม่าน รูปปั้นจำลอง แจกันดอกไม้ เครื่องใช้ต่าง ๆ

สองคอ สามชายหมายถึง อาคารที่มีหลังคาซ้อนขึ้นอีกสองชั้น จึงนับคอจั่วได้สองคอ และหลังคานับรวมกับชายหลังใหญ่ล่างสุดที่ครอบอาคารอยู่ด้วยรวมเป็นสามชาย ตามหน้าจั่วหลังคาและคอที่ซ้อนไปแต่ละชั้น ก็มีการเขียนลวดลายตกแต่งอย่างสวยงาม นอกจากนี้ตามชั้นหลังคา ชายขอบจั่วและชายหลังคาจะนำลูกไม้ หรือชายไม้ฉลุ หรือสังกะสีปรุลวดลายที่เรียกว่า “ปานซอย” มาติดประดับไว้โดยรอบอย่างสวยงาม

ประวัติความเป็นมา

หอเจ้าเมืองหรือศาลเจ้าเมืองเป็น ศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมืองที่มีผู้คนสักการะบูชานับถือมานาน เป็นความเชื่อของชาวไทใหญ่โบราณว่าเป็นเทพเจ้า แต่ตามจริงแล้วเป็นศาลของสิ่งศักดิ์สิทธ์ที่ปกปักษ์รักษาบ้านเมือง ประชาชนจึงนับถือเป็นศูนย์รวมจิตใจและช่วยปกป้องคุ้มครองคนที่สักการะบูชา ในศาลเป็นที่สิงสถิตย์ของเจ้าพ่อข้อมือเหล็ก คาดว่าเจ้าพ่อข้อมือเหล็กเป็นผู้มีเชิงดาบที่เก่งกล้า

ชาวไทใหญ่มี ความเชื่อเกี่ยวกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตมาช้านาน การรวมตัวกันก่อสร้างบ้านเรือน ชุมชน จะมีการอัญเชิญผีบรรพบุรุษที่เรียกว่า“ เจ้าเมือง ”มาคอยปกป้องรักษา ดูแลบ้านเมืองหรือชุมชนนั้น ๆ ให้อยู่เย็นเป็นสุข เป็นที่พึ่งและยึดเหนี่ยวทางจิตใจของผู้คน โดยการกำหนดสถานที่แห่งใดแห่งหนึ่งเพื่อสร้างเป็น“ ศาลเจ้าเมือง ”แล้วอัญเชิญเจ้าเมืองที่ตนเคารพนับถือมาสิงสถิตย์ที่ศาลแห่งนั้น ชุมชนคนไตในจังหวัดแม่ฮ่องสอน แทบทุกหมู่บ้านจะนับถือ“ เจ้าพ่อข้อมือเหล็ก ”ซึ่ง มีตำนานเล่าว่า ในอดีตสมัยเริ่มสร้างเมืองแม่ฮ่องสอน บริเวณพื้นที่แห่งนี้อยู่ในเขตแดนและอยู่ในความปกครองของล้านนา การสร้างบ้านสร้างเมืองจะต้องแจ้งให้เจ้ามหาชีวิตแห่งเมืองเชียงใหม่ทราบ เสียก่อน แม้กระทั่ง การสร้างศาลเจ้าเมือง ซึ่งได้รับคำแนะนำว่าควรอัญเชิญผีบรรพบุรุษที่ชาวล้านนาเคารพนับถือมากราบ ไว้บูชา นั่นก็คือ“ เจ้าพ่อข้อมือเหล็ก ”ซึ่งเป็นที่เคารพ นับถือของชาวล้านนาโดยทั่วไป จรดถึงจังหวัดเชียงราย ซึ่งเจ้าพ่อนั้นมีแหล่งพำนักอยู่ ณ ถ้ำเชียงดาว ทั้งนี้ ในอดีตเป็นเจ้าพ่อที่ ชาวอำเภอปายเคารพนับถือและอัญเชิญมาสิงสถิตย์ ณ ศาลเจ้าของชุมชนมาก่อนแล้วเพราะตามประวัติศาสตร์ ชาวแม่ฮ่องสอนได้อัญเชิญเจ้าพ่อมาจากอำเภอปาย โดยมีที่นั่ง ( ร่างทรง ) อยู่ที่อำเภอปางมะผ้าในปัจจุบัน

หลังจากสร้างศาลเจ้าเมืองและอัญเชิญเจ้าพ่อข้อมือเหล็กมาสิงสถิตย์จนถึง ปัจจุบัน มีที่นั่ง ( ร่างทรง ) จำนวนหลายคนทำหน้าที่ร่างทรง เพราะเหตุว่าในหนึ่งปีจะมีการ“ เลี้ยงเมือง ”หนึ่งครั้ง คือจะถือเอาวันที่ขึ้น ๑๓ ค่ำ เดือน ๗ หรือก่อนวันเข้าพรรษา เป็นวันเลี้ยงเมือง ยกเว้นวันม้วยตามตำราโหราศาสตร์ที่ยึดถือกันอยู่ในปัจจุบัน เหตุที่ต้องเลือกเอาวันขึ้น ๑๓ ค่ำ เพราะเหตุว่าตามตำราวันขึ้น ๑๓ ค่ำ เป็นวันผีกินไก่ การเลี้ยงเมืองนั้นจะต้องมีเครื่องสังเวยที่เรียกว่า“ เหล้าไหไก่คู่ ”เป็น หลัก จึงต้องเลือกเอาวันผีกินไก่เป็นวันเลี้ยงเมืองนั่นเอง ส่วนใหญ่จะทำพร้อม ๆ กันทุกหมู่บ้าน ยกเว้นมีเหตุจำเป็นจริง ๆ ก็อาจจะเลื่อนเป็นวันอื่นที่เป็นวันผีกินไก่เท่านั้น ในวันเลี้ยงเมืองดังกล่าว จะมีการอัญเชิญผี หรือวิญญาณเจ้าพ่อเข้าร่างทรง พร้อมทั้งมีผู้อาวุโส หรือผู้ดูแลศาลเจ้า เป็นผู้สอบถามเรื่องสารทุกข์ สุก ดิบ เหตุการณ์บ้านเมือง คำสอนหรือ ข้อตักเตือนของเจ้าพ่อที่มีต่อคนในชุมชน ข้อห้ามต่าง ๆ หลังจากนั้นชาวบ้านจะบอกต่อ ๆ กัน ไปให้เป็นที่รู้กันทั้งเมือง สำหรับผู้ที่เชื่อถือก็จะปฏิบัติตามคำสั่งสอนเหล่านั้น

บางตำรากล่าวว่าในอดีตนั้น ชุมชนคนไตต่างนับถือ“ เจ้าซูลาย ”ซึ่ง ถือเป็นบรรพบุรุษของเจ้าพ่อข้อมือเหล็กอีกรุ่นหนึ่ง ช่วงหลังแก่ชราภาพ ขาดกำลังวังชา จึงรับมอบหมายให้เจ้าข้อมือเหล็กมาทำการแทน นอกจากนี้ในบริเวณศาลเจ้าเมืองยังมีหอเจ้าหรือศาลเจ้าอีกหลายหลังร่วม สิงสถิตย์อยู่อีกหลายองค์ เป็นที่เคารพสักการะของชาวขุนยวมโดยทั่วไป ซึ่งผู้ดูแลศาลเจ้าอำเภอขุนยวมจะไปทำการเปลี่ยนดอกไม้ทุกๆ วันพระ การเปลี่ยนส่วนใหญ่จะมีชาวบ้านซื้อดอกมาถวาย และจะทำการปัดกวาด

ชาวขุนยวมมีความเชื่อในศาลเจ้าแห่งนี้เป็นที่พึ่งทางใจ เป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ จะไม่ลบหลู่ พึ่งพาในยามทุกข์ยาก ขอความคุ้มครองในการเดินทางไกล การไปศึกษาต่อของบุตรหลาน แม้กระทั่งบนบานขอให้ฝนหยุดตกในพิธีสำคัญ ๆ ของเมืองขุนยวม ซึ่งมีผลต่อการประพฤติปฏิบัติในสิ่งที่ดีของชุมชน การละเว้นความชั่ว เป็นที่เคารพสักการะของชาวขุนยวมตลอดมา

พิธีเลี้ยงเมือง

ในตอนเช้าทุกคนในหมู่บ้านจะเตรียม ข้าว ไก่ต้ม หัวหมู ขนมหวาน สุรา ผลไม้ และดอกไม้ จัดใส่ถาดนำไปวางไว้ที่หอหรือศาลเจ้าหรือจัดโต๊ะวางหน้าศาลเจ้า เมื่อได้เวลาผู้ทำพิธีเชิญจะประกอบพิธีชั่วครู่ เจ้าเมืองก็จะลงเข้าทรงที่ร่างทรง ซึ่งแต่งตัวตามแบบเจ้าองค์นั้น ท่านจะรับประทานอาหาร ขนมหวาน ผลไม้ ดื่มสุรา พักผ่อน ฟ้อนรำ แล้วเปิดโอกาสให้ผู้ที่มาร่วมพิธีซักถามและทำนายทายทักเหตุการณ์ต่าง ๆของหมู่บ้านและทำการรักษาผู้ที่ป่วยไข้เสร็จแล้ว ก็เปลี่ยนให้เจ้าองค์อื่นๆ ลงจนครบ