ชื่อ การทำข้าวตอกพระร่วง ประเภทและลักษณะ หินเป็นรูปสี่เหลี่ยมคล้ายลูกเต๋าสีสนิมเหล็ก หรือสีน้ำตาลไหม้เล็กบ้างใหญ่บ้าง ประวัติความเป็นมา คือ แร่ชนิดหนึ่งเป็นแร่ LIMONITE คือออกไซด์ของเหล็กชนิดหนึ่ง (2Fe2 O3 . H2O) เนื่องจากแร่นี้ไม่มี crystal form มีลักษณะเป็น colloid จึงสามารถเกิดเป็นผลึกโดยอาศัยรูปผลึกของแร่อื่นได้ ในกรณีของข้าวตอกพระร่วงนี้อาศัยรูปผลึกของแร่ PYRITE (Fe S2) จึงเรียกว่า Limonite Pseudomorphed after Pyrite แร่นี้มีพบมากที่จังหวัดสุโขทัยพบฝังอยู่ในหินผุตามเชิงเขาพระบาทใหญ่ เมื่อทุบให้แผ่นหินผุแตกจะพบหินเป็นรูปสี่เหลี่ยมคล้ายลูกเต๋าสีสนิมเหล็ก หรือสีน้ำตาลไหม้เล็กบ้างใหญ่บ้าง ก้อนใหญ่หน้าราบขนาดราว2-3 เซนติเมตร ก้อนเล็กราวครึ่งเซนติเมตร และก้อนใหญ่บางก้อนนั้น ถ้าทุบให้แตกอีกก็จะแตกเป็นก้อนย่อย ๆ รูปสี่เหลี่ยมอีกเหมือนกัน แต่บางก้อนเป็นรูปสี่เหลี่ยมยาวก็มี ชาวบ้านเรียกหินชนิดนี้ว่า ข้าวตอกพระร่วง ความเชื่อที่เกี่ยวข้อง ข้าวตอกพระร่วง หรือข้าวพระร่วง ถือเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ของชาวเมืองสุโขทัยมาแต่ช้านาน ลักษณะรูปร่างสี่เหลี่ยมตามธรรมชาติ มีทั้งขนาดเล็กและใหญ่ ตามตำนานเล่าขานต่อกันมาว่าเกิดจากวาจาสิทธิ์ของพระร่วงเจ้า ผู้ครองแคว้นสุโขทัยในสมัยก่อน ขณะทรงออกผนวชอยู่ที่วัดเขาพระบาทใหญ่ในวันตักบาตรเทโว เมื่อได้ฉันภัตตาหารเสร็จแล้ว ข้าวที่เหลือก้นบาตรท่านได้โปรยลงบนลานวัด และทรงอธิษฐานขอให้ข้าวตอกดอกไม้นี้กลายเป็นหินชนิดหนึ่ง พร้อมทั้งมีอายุยั่งยืนนานชั่วลูกชั่วหลาน เมื่อใครมีไว้บูชาบนหิ้งพระหรือพกติดตัวไว้ ก็จะเจริญด้วยโภคทรัพย์นานาประการ แคล้วคลาดจากภัยอันตรายทั้งปวง นอกจากนั้นยังมีความเชื่ออีกว่า ถ้านำหินก้อนสี่เหลี่ยมที่ยังไม่เจียระไนมาฝนกับน้ำมะนาวนำไปทาบริเวณแผลก็ จะสามารถถอนพิษสัตว์ได้ทุกชนิด ด้วยความเชื่อจากอดีตกาลส่งผลให้ในปัจจุบันชาวเมืองสุโขทัยโดยเฉพาะชาวบ้าน ตำบลเมืองเก่า นิยมนำข้าวตอกพระร่วงซึ่งมีที่เดียวในโลก บริเวณรอบวัดเขาพระบาท มาเจียระไนขัดและฝนกับกระดาษทรายจนเกลี้ยงเกิดเป็นเม็ดหินสีดำคล้ายนิล ประกอบเข้ากับเครื่องเงิน จนแปรสภาพเปลี่ยนเป็นเครื่องประดับชิ้นงาม ทั้งสร้อยคอ สร้อยข้อมือ แหวน จี้ ต่างหู กำไล ฯลฯ วัสดุที่ใช้ ข้าวตอกพระร่วง เครื่องเจียระไน วิธีทำ ขั้นตอนการเจียระไนหินข้าวตอก ขั้นตอนที่ ๑ คัดเลือกหินข้าวตอกพระร่วงให้ได้ขนาดตามต้องการแล้วนำมาลนไฟ ติดไม้ตะเกียบโดยใช้ติดกับครั่ง ขั้นตอนที่ ๒ นำไปเจียระไนโดยหินกากเพชรหยาบแล้วโกลนจนได้รูปร่างตามที่ต้องการ ขั้นตอนที่ ๓ นำมาฝนกระดาษทรายจนถึงละเอียด ขั้นตอนที่ ๔นำไปขัดต่อไปจนขึ้นเงา สีดำมันแล้วนำไปติดตัวเรือน นำไปเป็นเครื่องประดับ บทบาทหน้าที่และความสำคัญในอดีตและปัจจุบัน - วิธีการเรียนการสอน - ประโยชน์ของภูมิปัญญา นำข้าวตอกพระร่วงมาเจียระไนเพื่อมาใช้เป็นเครื่องประดับ สถานที่ บ้านข้าวตอกพระร่วง เลขที่ 382/1 หมู่ 2 ตำบลเมืองเก่า อำเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย 64210 โทร. (055) 633-350