ด้วยเหตุที่ชาวกะเลิงมีความเชื่อเรื่องผีควบคู่กับการนับถือศาสนาพุทธ หรือพราหมณก่อนที่จะสร้างบ้านจึงต้องมีพิธีกรรม ตั้งแต่การเลือกเสา “แฮก”หรือเสาเอก ต้องเข้าไปในป่าเพื่อเลือกต้นไม้ที่ดี พอเลือกได้แล้วจะทำพิธีขออนุญาตจากเจ้าป่า เจ้าภู ดังคำกล่าว” ลูกหลานมาขอไม้เฮ็ดเฮือน ให้ปะกุ่มส่มเย็น ง้านี้คือหางนาค ฟากง้านั้นเป็นหางไถ ง้าต่อไปใส่ถุงเงินถุงคำ นำเมือบ้านให้ค้ำที่หมูน ให้คูณที่อยู่”(หมายความว่า ลูกหลานมาขอไม้ไปสร้างบ้าน ขอให้อยู่ร่มเย็นเป็นสุข มีเงินมีทองใช้) พอตกค่ำก็จะนอนพักผ่อนที่ใต้ต้นไม้นั้น ถ้าคืนนั้นฝันดีหรือมีปรากฏการณ์ที่ดี หมายถึง เจ้าป่า เจ้าภูอนุญาตให้ตัดต้นไม้ได้

โสกบันไดการทำบันไดบ้าน ชาวกะเลิงนิยมทำขั้นบันไดจำนวนเลขคี่ ถ้าบันไดเกิน 3 ขั้น หรือบ้านหลังสูงมาก ต้องทำบันไดให้ถูก “โสก” (โสก เป็นภาษากะเลิง หรือโฉลก เช่น ถ้าถูกโฉลก หมายถึง ดี ถ้าไม่ถูกโฉลก หมายถึง ไม่ดี) โสกมีดังนี้ “ขั้นได ขั้นด่าง ย่างขึ้น ย่างลง” จะพูดไปเรื่อยๆขั้นที่ถูกโสกคือขั้นที่ลงท้ายด้วยคำว่า ขั้นได

โสกเสาวิธีการโสกเสาคือ ให้นอนเสาบ้านลงกับพื้น แล้วขึ้นเดินบนเสา เดินก้าวเท้าโดยให้เท้าต่อกันไปเรื่อย ๆ จนกว่าจะถึงปลายสุดของเสา เริ่มโสกดังนี้

ก้าวที่ 1 คือสิทธิ ก้าวที่ 2 ลาโภ ก้าวที่ 3 โจโร ก้าวที่ 4 มัจจุ ถ้าลงคำว่า สิทธิ กับลาโภ ถือว่าถูกโสก

ความหมายของโสก

สิทธิ หมายถึง มีสิทธิ์ มีอำนาจ ถ้าถูกโสกคำว่าสิทธิ์จะมีผู้คนเกรงขามเคารพนับถือ

ลาโภ หมายถึง บ้านหลังนั้นจะมีโชค มีลาภ

โจโร หมายถึง ถ้าถูกคำว่าโจโรให้ระมัดระวังข้างของจะเสียหาย

มัจจุ หมายถึง มัจจุราช บ้านหลังนั้นจะไม่อยู่เป็นสุข อาจเจ็บป่วยถึงตาย

โสกการปูพื้นกระดานบ้านการปูพื้นกระดานบ้าน ก็ต้องให้ถูกโสก ชาวกะเลิงใช้ โสกดังนี้ “ปู่หอม ย่าหอม ออมสินไว้ ขี่ไฮ้ท่อตาย พายถงเคี้ยวหมาก ปากคาบใบบอน ขอนผีบ่เหือด” พอจบโสกชุดแรกก็จะเริ่มต้นใหม่อย่างนี้ไปเรื่อยๆ จนกว่าจะถึงกระดานแผ่นสุดท้าย ถ้าตรงกับโสกที่ไม่ดี ชาวกะเลิงก็จะผ่าไม้กระดานให้เป็นแผ่นเล็กลงเพื่อทำให้ได้โสกที่ดี (ความหมายของโสก ดังนี้ ปู่หอม หมายถึง ญาติผู้ใหญ่ฝ่ายชายรักใคร่เอ็นดู ย่าหอม หมายถึง ญาติผู้ใหญ่ฝ่ายหญิงรักใคร่เอ็นดู ออมสินไว้ หมายถึง บ้านหลังนี้จะมีเงินทอง ร่ำรวย ขี่ไฮ้ท่อตาย หมายถึง คนอยู่บ้านหลังนี้จะยากจน พายถงเคี้ยวหมาก หมายถึง ผู้ที่อาศัยบ้านหลังนี้จะทะเลาะเบาะแว้งเดือดร้อนถึงญาติผู้ใหญ่ ปากคาบใบบอน หมายถึง ปากบอนด่าทอกันเป็นประจำ ขอนผีบ่เหือด หมายถึง จะเจ็บป่วยถึงตาย ขอนผีหมายถึงคนตาย) โสกสามคำแรกถือว่าเป็นสิริมงคล

ถ้าสร้างบ้านยังไม่เสร็จห้ามขึ้นนอนบนบ้าน เพราะเป็นข้อห้าม “ขะลำ”ก่อนจะเข้าอาศัยต้องทำพิธีขึ้นบ้านใหม่ เจ้าของบ้านต้องนำเทียน 1 คู่ ดอกไม้ 1 คู่ ไปไหว้วอนผู้อาวุโสมาเป็นพราหมณ์ทำพิธี เจ้าของบ้านจะเตรียมสิ่งของสำหรับพิธีขึ้นบ้านใหม่ เช่น ย่าม ดินขนาดเท่ากำปั้นจำนวน 4 ก้อน สิ่ว ค้อน ดาบ ร่ม

เมื่อถึงเวลา พ่อพราหมณ์จะสะพายย่ามที่ใส่สิ่งของที่เตรียมไว้ เช่น เงินขวัญถุง ดิน 4 ก้อน สิ่ว ค้อน และ สะพายดาบ มือถือร่ม ผ่านมาที่หน้าบ้าน เจ้าของบ้านก็จะถามว่า “นายฮ้อยมาแต่ใสน้อ” พ่อพราหมณ์จะตอบว่า “ข้อยมาจากทางไกล มาแต่ค้าแต่ขาย ฮอดหม่องนี้พอดีค่ำ ขอพักเซาสิได้บ้อ” ฝ่ายเจ้าของบ้านจะตอบว่า “เชิญนายฮ้อยมาพักมาเซาโลด”

จากนั้นพ่อพราหมณ์จะขึ้นไปบนบ้าน และเดินไปทุกมุมของบ้าน พอถึงมุมหนึ่งที่พ่อพราหมณ์เลือก ก็จะกระทืบเท้าสามครั้ง เพื่อเป็นการไล่สิ่งที่ไม่ดีออกจากบ้าน จากนั้นจะเดินตรงมาที่เสาใดเสาหนึ่ง แล้วหยิบ สิ่ว และค้อนออกมา พ่อพราหมณ์จะถามเจ้าของบ้านว่า “หม่องนี้บ้อ” เจ้าของบ้านก็จะตอบว่า“บ่อแม่น”พราหมณ์ก็จะเลือกเสาต่อไป จนครั้งที่สามเจ้าของบ้านจะตอบว่า “หม่องนี้แหละดี”พราหมณ์ก็จะนำสิ่ว และฆ้อนออกมาจากย่ามแล้วตอกสิ่วลงไปในเสาแล้วนำ ดาบ และย่ามที่สะพายมาแขวนไว้ แล้วพ่อพราหมณ์จะไปนอนในที่ที่เจ้าของบ้านเตรียมไว้ และแกล้งทำเป็นหลับ และทำเสียงกรนด้วย ผู้อาวุโสหรือญาติผู้ใหญ่ที่เชิญมาจะตบมือทำเสียงไก่ตีปีก ทำเสียงไก่หนุ่มขัน และทำเสียงไก่แก่ขัน และพูดว่า “โอแจ้งแล้ว”พ่อพราหมณ์ก็ลุกขึ้นจากที่นอนไปล้างหน้าล้างตา จากนั้นก็ไปปลดย่าม ดาบ และร่มลงมา แล้วหยิบดาบขึ้นมา ถามเจ้าของบ้านว่า “ฮู้จักบ้อว่านี่คือหยัง”เจ้าของบ้านจะตอบว่า “บ่ฮู้จัก”พ่อพราหมณ์จะบอกว่า “นี่คือดาบศักดิ์สิทธิ์ปราบมารร้ายมาแล้วทั่วทุกสารทิศ”(ความหมาย ก็คือเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ไล่สิ่งที่ไม่ดีออกจากบ้าน) วามหมายก็คือเป็นสิ่งศักดิ์ไล่สิ่งที่ไม่ดีออกจากบ้าน)าม ดาบ และร่มลงมาวุโสหรือญาติผู้ใหญ่ที่เชิญมาจะทำเสียงไก่ตีปีก ทำเสียงไ จากนั้นจะหยิบเอาร่มออกมาแล้วบอกว่า “ร่มเปรียบเหมือนผู้ที่อาศัยอยู่ในบ้านหลังนี้จะอยู่ร่มเย็นเป็นสุข ร่ำรวย”ต่อมาพ่อพราหมณ์จะหยิบเอาก้อนดินออกมา “ก้อนที่ 1 นี่คือก้อนเงิน ก้อนที่ 2 นี่คือก้อนทอง ก้อนที่3 นี่คือก้อนแก้ว” หยิบก้อนที่ 4 ออกมาเจ้าของบ้านจึงถามว่า “ก้อนนี้ก้อนหยัง”พ่อพราหมณ์ตอบว่า“นีคือก้อนเส่า (เศร้า) มันเส่ามันหมองต้องโยนทิ้งไป”

ส่วนที่เหลือก็ให้เอาไปเก็บไว้ที่หัวนอน(หัวเตียงนอน) เมื่อเสร็จแล้วพ่อพราหมณ์จะพูดว่า “เมื่อคืนนี้นอนหลับฝันดี เฮือนหลังนี้เป็นเฮือนค้ำเฮือนคูณ ผู้ได้อยู่จะอยู่เย็นเป็นสุข ร่ำรวย”จากนั้นเจ้าของบ้านก็จะผูกแขนให้พ่อพราหมณ์โดยผูกเงินติดกับฝ้ายผูกแขนตามกำลังศรัทธา เสร็จพ่อพราหมณ์ก็จะผูกแขนให้กับทุกคน เมื่อเสร็จแล้วก็จะรับประทานอาหารร่วมกัน เมื่อรับประทานอาหารเสร็จพ่อพราหมณ์ก็จะลากลับบ้าน ส่วนย่ามก็จะนำไปแขวนไว้ที่เดิม

หลังจากเสร็จพิธี เจ้าของบ้านต้องนอนค้างที่บ้านเป็นเวลา 3 คืน ในกรณีที่ยังสร้างบ้านไม่เสร็จเรียบร้อยดี แต่ถ้าบ้านสร้างเสร็จเรียบร้อยแล้วก็เข้าไปอยู่อาศัยได้เลย

การดูฤกษ์ยามในการประกอบพิธีมงคลต่าง ๆ ตามโคลงช้างแก้ว

โดยเรียกวันตามจันทรคติ ดังนี้

ขึ้น 1 ค่ำ ช้างแก้วขึ้นสู่โฮง หมายถึง ถือว่าดีเพราะช้างแก้วเป็นสัตว์มงคล โฮง หมายถึงบ้าน เมือง

ขึ้น 2 ค่ำ ผีฟังธรรมอยู่ป่าช้า คือไม่มีเสนียดจัญไร

ขึ้น 3 ค่ำ ล้างมือท่าคองกิ๋น หมายถึง ได้แต่รอความหวัง ถือว่าไม่ค่อยดี

ขึ้น 4 ค่ำ ปลายตีนตกตากแดด หมายถึง จะเดือดร้อนไม่เป็นมงคล

ขึ้น 5 ค่ำ ผีแวดล้อมป้องเอา หมายถึง จะมีแต่อุปสรรคไม่เป็นมงคล

ขึ้น 6 ค่ำ เบิกสำเภาไปค้า หมายถึง ถ้าค้าขายจะร่ำรวย

ขึ้น 7 คำ เคราะห์ใหญ่หน้ากองชล หมายถึง ในอนาคตจะมีแต่อุปสรรคปัญหา

ขึ้น 8 ค่ำ สาละวนบ่แล้ว หมายถึง มีแต่เรื่องยุ่งยาก

ขึ้น 9 ค่ำ ถือเสี้ยนพญาราม หมายถึง เจ็บป่วยโดยไม่รู่สาเหตุ

ขึ้น 10 ค่ำ หาความงามบ่ได้ หมายถึง ทำอะไรก็ไม่ดี

ขึ้น 11 ค่ำ ขี่ไฮ้เกิดเป็นมี หมายถึง ทำอะไรก็ดีไปหมด

ขึ้น 12 ค่ำ บ่มีดีจักอย่าง หมายถึง ทำอะไรก็ไม่เกิดผลมีแต่ล่มจม

ขึ้น 13 ค่ำ ชัยยะผาบชมพู หมายถึง ชนะทุกอย่าง

ขึ้น 14 ค่ำ ศรัตรูปองฆ่า หมายถึง จะมีคนปองร้าย

ขึ้น 15 ค่ำ ถืกแม่วายหลวง หมายถึง จะมีภัยใหญ่หลวง

หมายเหตุ

ถ้าฤกษ์วันที่ถือว่าเป็นมงคล ถ้าตรงกับวันปกติที่ถือเป็นวันต้องห้ามก็ถือว่าไม่เป็นมงคล

โคลงนับวัน

วันอาทิตย์ ตกขุม ถ้าข้างขึ้นตกขุมทรัพย์ ถือว่าเป็นมงคล

วันอาทิตย์ข้างแรม ตกขุมลึก หมายถึง ไม่เป็นมงคล

วันจันทร์ ตกทาง หมายความว่า มีทางออกเสมอ เป็นมงคลทั้งข้าง ขึ้นข้างแรม

วันอังคาร ตกไฟ ไม่เป็นมงคลทั้งข้างขึ้น ข้างแรม

วันพุธ ตกบ้าน หมายความว่า ข้างขึ้นทำอะไรก็เป็นมงคล ข้างแรมทำอะไรก็เสมอตัว

วันพฤหัสบดี ตกป่า ข้างขึ้นจะได้ทรัพย์ ข้างแรมจะเสียทรัพย์

วันศุกร์ ตกเขา หมายความว่า ทรัพย์จะทวีขึ้นเหมือนภูเขา ดีทั้งข้างขึ้น ข้างแรม

วันเสาร์ ตกทะเล หมายความว่า จะทำอะไรก็เสียหายไม่ได้ผล

วัน“ขะลำ”

“วันศุกร์ไม่ให้เผา วันเสาร์ไม่ให้ปลูก” หมายถึง วันศุกร์ไม่ให้ทำพิธีฌาปณกิจศพ วันเสาร์ไม่ให้ ปลูกสิ่งก่อสร้าง