ใบจากมวนยาสูบ หรือบุหรี่ใบจาก เป็นผลผลิตของชาวบ้านที่นำวัสดุจากธรรมชาติใกล้ตัวมามวนกับยาสูบแทนบุหรี่จากโรงงาน ถือเป็นภูมิปัญญาอาชีพหนึ่งที่มีมานาน และยังคงดำรงอยู่ตราบที่ยังมี 'นักสูบ' ที่สู้ราคาของบุหรี่โรงงานไม่ไหว

นักสูบ ๓ จังหวัดในภาคตะวันออก คือ จังหวัดระยอง จันทบุรี และจังหวัดตราดมีการนำวัสดุหลากหลายมาใช้มวนยาสูบ อาทิ กระดาษ ใบตอง และใบพรวด จนมีการกล่าวขานกันว่า

'จันท์ กระดาษ / ตราด ใบตอง / ระยอง ใบพรวด'

หมายถึง คนจันทบุรีมักใช้กระดาษหนังสือพิมพ์มวนยาสูบ ส่วนคนตราดจะใช้ใบตองที่หาได้ง่าย สำหรับคนระยองชอบใช้ใบพรวดมวนยาสูบ

[ใบพรวด คือต้นพรวด หรือ ต้นโทะ หรือ ต้นกาทุ เป็นไม้พุ่มขึ้นในบริเวณชายป่าที่ลุ่ม และบริเวณชายขอบป่าพรุ ใบเป็นรูปไข่รีปลายมน]

แต่ปัจจุบันวัสดุทั้ง ๓ อย่างนั้นมีผู้ใช้ลดน้อยลงไปเมื่อมีการผลิต 'ใบจาก' ได้และหาซื้อได้สะดวกในราคาไม่แพงมาก

ใบจากมวนยาสูบ 'ยายทุม บางกะจะ'

ใบจากมวนยาสูบ หรือ 'บุหรี่ใบจาก' เป็นผลผลิตของชาวบ้านในย่านถิ่นฐานที่อยู่ใกล้ 'ป่าจาก' ชายทะเลน้ำเค็ม

ชาวบ้านในภาคใต้และภาคตะวันออกรู้จักกันดี อีกทั้งยังยึดเป็นอาชีพทำใบจากมวนยาสูบส่งขายเป็นรายได้เลี้ยงชีพด้วย ใบจากที่ทำมวนยาสูบนั้น คือ 'ใบอ่อน' ส่วนยอดของต้นจากที่ใบอ่อนยังห่อตัวไม่แผ่กางออก นำมาตากแดดให้แห้ง แล้วลอกเยื่ออก จากนั้นตัดเป็นท่อนประมาณ ๓ นิ้ว พอมวนยาสูบได้สวยงาม จันทบุรีมีแหล่งผลิต 'ใบจากมวนยาสูบ' ที่บ้านคลองยายดำ อำเภอแหลมสิงห์ ชาวบ้านยังยึดอาชีพนี้เสริมสร้างรายได้สืบต่อมา

ที่บ้านบางกะจะ อำเภอเมืองจันทบุรี สมัยหนึ่งเคยเป็นแหล่งผลิตใบจากมวนยาสูบเช่นกัน

แต่ปัจจุบัน เหลือ 'ยายทุม' ยังคงนั่งทำใบจากมวนยาสูบตามเรี่ยวแรงและกำลังที่เหลืออยู่เพียงลำพัง

ยายทุม หรือ 'ประทุม ภิรมย์สุข' สาวโสดวัย ๗๘ ปี [สัมภาษณ์เมื่อเดือนตุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๘] เกิดที่บางกะจะ อาชีพเดิมของบรรพบุรุษคือ ชาวสวน สวนของยายทุมมีเพียงมังคุดเท่านั้น ยายทุมทำสวนจนอายุเกือบ ๗๐ ปี จึงยุติอาชีพเกษตรกรสิ้นเชิง

"ทำไม่ไหวแล้ว ร่างกายมันไม่ไหว ไม่มีใครช่วย เลยขายสวนให้คนอื่นไป อยู่ว่างๆ ก็ทำใบจากส่งขาย ทำเรื่อยมาถึงทุกวันนี้"

ยายทุม รำลึกเรื่องราวหนหลังให้ฟัง

สมัยที่ทำสวนอยู่นั้น ยามว่างจากงานสวน ยายทุมก็ทอเสื่อเป็นอาชีพเสริมรายได้

"เลิกทอเสื่อตอนอายุได้ ๓๐ แล้วก็มาเย็บจากมุงหลังคา สมัยก่อนนั้นแถวบางกะจะนี่มีอาชีพเย็บตับจาก ทำใบจากมวนยาสูบด้วยนะ"

บ้านไม้ของยายทุมคือบ้านหลังเก่าที่สร้างไว้เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๔

"บ้านนี้พ่อฉันเป็นคนยกไว้ ๕๐ กว่าปีแล้ว ฉันก็อยู่ที่นี่มาไม่ได้ย้ายไปไหน พอไม่ได้ทำสวนก็ทำใบจาก เย็บจาก แล้วก็มาทำใบจากมวนยา"

ยายทุมเล่าให้ฟัง ในขณะที่มือก็ลอกเยื่อจากที่ตากแห้งแล้ว แม้หูตาจะฝ้าฟางไปบ้างแต่ยายทุมก็ยังทำด้วยความชำนาญ

"เมื่อก่อนซื้อเขามัดละ ๑,๐๐๐ ใบ ๔๐ บาท แต่ตอนนี้เขาตัดขายเป็นยอดๆ ละ ๒ บาท ยอดสั้นบ้าง ยาวบ้างคละกันไป"

ยอดอ่อนจะม้วนใบห่อรวมกันคล้ายท่อนไม้สีเขียว ยายทุมจะนำยอดอ่อนนั้นมา 'ริบ' คลี่ออกเป็นใบๆ จับปลายยอดไปจบปลายก้านอีกด้านหนึ่งให้เป็นวงๆ คล้องกันเป็นห่วง แล้วนำไปตากแดด

หลังบ้านยายทุม มีแสงแดดส่องผ่านลงมาพอใช้เป็นที่ตากใบจากที่ม้วนคล้องกันเป็นวงๆ ได้อย่างดี

"ถ้าแดดดีๆ ตาก ๑ – ๒ วันก็แห้งใช้ได้ แล้วก็นำมาลอกก้านใบกับเยื่อออก"

เยื่อใบจากเป็นแผ่นบางๆ ติดอยู่บนหน้าใบ เรียกว่า 'เจี๊ยะ'

เมื่อใบจากตากแห้งสนิท เจี๊ยะ จะเป็นส่วนที่ติดไฟได้ง่ายและลุกลามรวดเร็ว จึงต้องลอกเจี๊ยะออกไม่ให้ใบจากลุกติดไฟเร็วเกินไป

"พอลอกก้านและเยื่อออกแล้วก็ตัดให้เป็นแผ่นพอมวนยาได้สวย" ยายทุมจะนำใบจากที่ตัดเป็นแผ่นๆ แล้วมารวมกัน ๕ ใบต่อ ๑ มวน และนำ ๒๕ มวนมามัดรวมกันเป็น ๑ มัด "ขายมัดละ ๑๕ บาท วันๆ ทำได้ ๔ มัด ตั้งแต่สายๆ ถึง ๔ โมงเย็น"

มีลูกค้าของยายทุมแวะเวียนมาซื้อถึงบ้าน

"ผมสูบใบจากตั้งแต่อายุ ๑๒ ขวบ"

วิสูตร ธัญญะชาติ วัย ๗๓ ปี [อายุขณะสัมภาษณ์ พ.ศ. ๒๕๕๘] ลูกค้าเก่าแก่ของยายทุม แวะเวียนมาซื้อใบจากพอดี จึงเผยเรื่องราวให้ฟัง

"สมัยก่อนผมเลี้ยงควายกลางทุ่งแถวเกาะขวาง [อำเภอเมืองจันทบุรี] มันมีแต่ป่ารก ยุง ลิ้นชุมมาก จึงต้องสูบใบจากไล่ยุง" วิสูตร บอกว่าเขาใช้ก้นมวนใบจากที่สูบแล้วเหน็บหูซ้าย – ขวา สามารถกันยุงได้ด้วย

"พอเลิกเลี้ยงควาย เลิกทำนาตอนอายุ ๔๐ ปี ก็ยังสูบเรื่อยมา สูบวันละหลายมวน ผมสูบแล้วพ่นควันออก มีไอ มีเจ็บคอ เป็นหวัดบ้าง แต่ไปตรวจสุขภาพแล้วไม่เป็นอะไร ปอดยังดีอยู่”

วิสูตร เป็นลูกค้ายายทุมตั้งแต่สมัยขายมัดละ ๑๐ บาท และอุดหนุนเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน และวันนี้เขาแวะมาซื้อใบจากมวนยาสูบยายทุม ๒ มัด พอสูบได้หลายวัน หมดแล้วก็ขี่มอเตอร์ไซด์จากบ้านในละแวกบางกะจะมาซื้อใหม่ เสมือนมาเยี่ยมเยือนยายทุมด้วย

บุหรี่มวนเองจำพวก บุหรี่ใบจาก บุหรี่ใบตอง บุหรี่กาบหมาก ฯลฯ หรือแม้แต่บุหรี่มวนจากกระดาษหนังสือพิมพ์กำลังกลับมาได้รับความนิยมเพิ่มมากขึ้น เนื่องจากบุหรี่จากโรงงานยาสูบมีราคาสูง นักสูบหลายรายจึงหันกลับมาหยิบฉวยวัสดุที่เคยใช้กันมาก่อนในอดีตนำมามวนกับ ‘ยาเส้น’ ก็สามารถพ่นควันได้ไม่แพ้กัน โดยไม่ได้คำนึงถึงอันตรายแต่อย่างใด

ใบจากมวนยาสูบ หรือ 'บุหรี่ใบจาก' ของยายทุมจึงยังมีลูกค้าอุดหนุนอยู่สม่ำเสมอ เรี่ยวแรงของยายทุมนับวันยิ่งลดน้อยถอยลง สองมือที่เหี่ยวย่นไม่เต่งตึงเหมือนกาลก่อน แต่ยายทุมยังคงสาละวนกับการ ตัด ตาก ลอก หั่น ม้วนอยู่กับใบจากวัตถุดิบจากป่าน้ำเค็มได้เท่าที่ยังคงมีกำลังเหลืออยู่ ณ บ้านไม้หลังเก่าที่บางกะจะ อำเภอเมืองจันทบุรี

หมายเหตุ :

- บทความนี้ไม่ได้ส่งเสริมการสูบบุหรี่แต่อย่างใด เพราะเชื่อในวิจารณญาณของแต่ละบุคคลย่อมรู้ถึงโทษภัยของบุหรี่ดีแล้ว สำหรับเด็กและเยาวชนควรอยู่ในความดูแลของผู้ปกครองอย่างใกล้ชิด

- ปรับปรุงจากบทความในหนังสือพิมพ์เหลืองจันท์นิวส์ ปีที่ ๔ ฉบับที่ ๖๒ เดือนพฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๖๐ หน้า ๓