การสับลายบั้งไฟโบราณ

บุญบั้งไฟ เป็นประเพณีท้องถิ่นที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตและความเชื่อทางพุทธศาสนาของชาวอีสานมาช้านาน โดยเชื่อว่าเมื่อเข้าสู่ฤดูกาลทำนาในเดือนหก จะต้องจุดบั้งไฟไปบูชาพญาแถนบนฟากฟ้า เพื่อบันดาลให้ฝนตกตามฤดูกาล เพื่อให้ผู้คนได้ทำไร่ ทำนา เกิดความอุดมสมบูรณ์ ปราศจากโรคภัย งานบุญบั้งไฟจึงถือเป็นงานประเพณี ประจำปีที่สำคัญของชาวอีสานตั้งแต่โบราณจนถึงปัจจุบัน พอใกล้ถึงวันงานชาวอีสานไม่ว่าจะอยู่ที่ไหนก็จะกลับบ้านไปร่วมงานบุญบั้งไฟซึ่งเป็นงานที่สร้างความรักความสามัคคีของคนท้องถิ่นเป็นอย่างดี

คำว่า “บั้งไฟ” คือการนำเอากระบอกไม้ไผ่ เลาเหล็ก ท่อเอสลอน หรือเลาไม้อย่างใดอย่างหนึ่งมาบรรจุหมื่อ (ดินปืน) ตามอัตราส่วนที่ช่างกำหนดไว้แล้วประกอบท่อนหัวและท่อนหางเป็นรูปต่างๆ ตามที่ต้องการ เพื่อนำไปจุดพุ่งขึ้นสู่อากาศ จะมีควันและเสียงดัง บั้งไฟมีหลายประเภท ตามจุดมุ่งหมายของประโยชน์ในการใช้สอย

นอกจากบั้งไฟที่จุดพุ่งขึ้นสู่ฟ้าแล้ว ยังมีบั้งไฟโบราณที่แห่ในขบวนเซิ้งเพื่อบูชาพญาแถนตามความเชื่อของชาวอีสานในการขอฟ้าขอฝนให้ตกต้องตามฤดูกาลในเดือนหก บั้งไฟโบราณนั้นจะมีลักษณะคล้ายๆบั้งไฟที่จุดขึ้นฟ้าแต่จะประดับตกแต่งบั้งไฟหรือเรียกว่าการเอ้บั้งไฟอย่างสวยงามด้วยลวดลายไทย ซึ่งการแห่ขบวนบั้งไฟโบราณนั้นจะแห่ด้วยเกวียนโบราณที่ประดับตกแต่งอย่างสวยงาม นอกจากใช้กับการตกแต่งรถบั้งไฟสวยงาม หรือ ตัวบั้งไฟให้สวยงามแล้ว ยังใช้รวมถึงกับนางรำในขบวนฟ้อน เช่น "นางเอ้" หมายถึง นางรำ หรือ ช่างฟ้อนที่หน้าตาสวย โดดเด่น หรือ รำสวยงามเอาไว้ ประดับขบวน หรือรำในแถวหน้าของขบวนฟ้อน เป็นต้น โดยปกติ การเอ้บั้งไฟในสมัยก่อนในแต่ละชุมชนจะมีการตกแต่งบั้งไฟ และการตกแต่งเครื่องประกอบในรถที่ใช้แห่บั้งไฟ(เกวียน) หรือ รถยนต์ในปัจจุบัน เรียกว่า "เครื่องล่าง" โดยเครื่องล่าง หมายถึง ส่วนองค์ประกอบอื่นๆ ที่นอกเหนือจากตัวบั้งไฟ โดยในชุมชนคุ้มวัดในเขตเทศบาลเมืองยโสธร มีการจัดทำและตกแต่งบั้งไฟเอ้ของชุมชน

อุปกรณ์ในการสับลายบั้งไฟ

๑) เลื่อยลันดา

๒) ตลับเมตร

๓) ไม้บรรทัด

๔) ปากกา

๕) ดินสอดำ

๖) ค้อนตอกตะปู ค้อนตอกไม้

๗) ตะปู

๘) ลวดดำสำหรับผูกมัด

๙) ยางรัด

๑๐) มีดคัตเตอร์ มีดพร้า (อีโต้)

๑๑) กระดาษสีทองจาง

๑๒) กระดาษขัดมันสีเลือดหมู

๑๓) กระดาษชาร์ท

๑๔) สิ่วสับลาย

๑๕) ไม้กระดาน

๑๖) แผ่นไม้กระดาน

๑๗) กาว

๑๘) แปรงทาสี

๑๙) สว่านพร้อมดอกสว่านเล็กใหญ่

๒๐) กรรไกรตัดกระดาษ

การสับลายบั้งไฟ

การสับลายบั้งไฟแบบโบราณ เลือกแบบลายที่ต้องการ อาทิ ลายลูกฟักลอย ลายหอยเกาะไม้ ลายเกล็ดปลา ลายกรวยเชิงแบบต่างๆ ลายประจำยาม ลายลูกฟักด้ามชูฯ ลายรักร้อยใบเทศ ส่วนมากลายบั้งไฟแบบโบราณจะเป็นลายตัด หรือสับกระดาษลายดอกต่างๆ ลายดอกรัก ลายแมงมุมอุ้มไข่ ลายดอกแสงพระอาทิตย์ หรือลายดาวกระจาย เป็นต้น เมื่อนำลายที่ต้องการแล้วจะนำแบบลายที่ต้องการมาพ่นสี โดยกระดาษส่วนมากจะเป็นลายกระดาษสีเลือดหมู (น้ำตาลเข้ม) (หรือสีบานเย็น) โดยช่างจะนิยมใช้กระดาษดังโก และพับกระดาษแต่ละส่วนแล้วสับลายตามที่พ่นสี

นอกจากการสับลายบั้งไฟแล้ว พญานาคก็ยังเป็นองค์ประกอบสำคัญของบั้งไฟโบราณ โดยหัวพญานาคจะทำจากไม้งิ้ว ซึ่งเป็นไม้ที่เบาแกะลายได้ง่าย การแกะลายพญานาคนั้นต้องนำไม้งิ้วมาตัดเป็นรูปร่างหัวพญานาคแล้วขัดให้สวยงาม จากนั้นนั้นนำมาวาดลายรูปร่างแล้วแกะลายซึ่งจะอาศัยความชำนาญความประณีตเป็นอย่างมาก เมื่อแกะลายเสร็จเรียบร้อยจะนำมาลงสี ติดตาพร้อมเป็นในการประกอบการเอ้บั้งไฟโบราณต่อไป

วิธีการทำบั้งไฟเอ้แบบโบราณ

๑. นำไม้ไผ่มา ๑๑/๒ = ๒๘ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๒.๕๐ – ๓๐๐ เซนติเมตร เป็นไม้ไผ่ตรงแห้งสวยงามแข็งแรง ประมาณ ๑๐ ท่อน พิเศษ ไม้ไผ่ทำหางบั้งไฟ ยาวประมาณ ๑๓ – ๑๓ เมตร ยาวตรงแห้งสวยงาม ไม่คดไม่งอ การประกอบจะเอาเชือกมามัดเวียนรอบ ๑ – ๒ รอบ ทำให้แน่นเป็นรูปทรงบั้งไฟ

๒. การติดลายบั้งไฟต้องมีกระดาษรองพื้นก่อน เมื่อมัดลูกโหวตลูกเอ้ ประกอบบั้งไฟเสร็จ จะต้องมาตัดกระดาษติดพื้น พับกระดาษให้เท่ากันแล้วตัด นำกาวทาลงตัวบั้งไฟให้สม่ำเสมอกัน ทากาวให้ทั่ว และนำกระดาษมาวางใส่ตัวบั้งไฟ นำพู่กันชุ่มน้ำมาทากระดาษ จะทำให้กระดาษเรียบมากยิ่งขึ้น ทากาวอีกรอบน้ำกระดาษที่สับลายเสร็จมาติดแล้วชุ่มน้ำอีกครั้ง วางลายให้ตรงกัน (เทคนิคถ้าต้องการให้กระดาษเรียบ นำเอากระดาษไปรีดด้วยไฟอ่อน ) ต้องวางให้กึ่งกลางลูกโหวต เอาพู่กันจุ่มน้ำแล้วลูบให้เรียบ

๓. การตกแต่งหรือการเอ้ด้วยดอกไม้จะร้อยเป็นพวงมาลัยแล้วนำไปตกแต่งบั้งไฟเพื่อความสวยงาม