พิธีกรรม และ ความเชื่อ การทำนา ลานกระบือ ความสาคัญและความเป็นมาเกี่ยวกับข้าวและการทำนา ประเทศไทยอยู่ในเขตมรสุม มีอากาศร้อนและความชื้นสูง ดินมีความอุดมสมบูรณ์เหมาะต่อการเพาะปลูกข้าว จึงทำให้สามารถปลูกได้ทั้งข้าวนาปี และข้าวนาปรังซึ่งสามารถจำแนกประเภทได้ 2 ชนิด คือ ข้าวเจ้า และข้าวเหนียว โดยข้าวเจ้าจะมีพื้นที่เพาะปลูกอยู่ทางภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคกลาง ส่วนข้าวเหนียวจะปลูกแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือ สังคมไทยเป็นสังคมกสิกรรมมาก่อน เดิมประชากรส่วนใหญ่นิยมเพาะปลูกข้าวเป็นหลักมาแต่โบราณ ข้าวเป็นทั้งพืชอาหารหลักและพืชเศรษฐกิจหลักที่สำคัญที่สุด ข้าวมีความผูกพันกับคนไทยอย่างใกล้ชิด เรื่องราวของข้าวและสิ่งที่เกี่ยวเนื่องด้วยข้าว จึงย่อมจะเป็นเหตุปัจจัยพื้นฐานกำหนดลักษณะทางเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรมของคนไทย และย่อมเป็นเหตุปัจจัยสะท้อนลักษณะต่างๆทางเศรษฐกิจสังคมและวัฒนธรรมให้เห็นอย่างชัดเจนในสังคมกสิกรรมทุกสังคมมีพิธีกรรมต่างๆ เพื่อบวงสรวง บูชา อ้อนวอนเทพเจ้าเกี่ยวกับพืชพรรณ ธัญญาหารและเทพเจ้าเกี่ยวกับดิน น้ำ ลม ไฟ ตลอดถึงธรรมชาติอื่นๆ อันเป็นหลักปฏิบัติที่เชื่อว่าจะก่อให้เกิดอาหารอุดมสมบูรณ์ เกิดความเป็นมงคลและความปลอดภัยมั่นคงแก่ชีวิต ทรัพย์สินที่เกี่ยวข้อง เช่น พิธีบูชาเทพธิดาโพสพเทวีอีดีมิสเตอร์ของชาวกรีกโบราณ พิธีไหว้ฟ้าดินของชาวจีน พิธีสู่ขวัญแม่โพสพของชาวบาหลีประเทศอินโดนีเซีย พิธีเชิญขวัญข้าวโพดของชาวอินเดียนแดง เป็นต้น สำหรับสังคมไทยนั้นมีความผูกพันกับข้าวมาแต่โบราณ จนข้าวเป็นทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมที่มีส่วนสำคัญยิ่งในการกำหนดพฤติกรรม และวิถีชีวิตด้านต่างๆ ในไทยนั้นมีพิธีกรรมสำคัญหลายอย่างที่เกี่ยวกับข้าวและการทำนา ทุ่งนาบริเวณบ้านหนองตาสังข์ ตำบลลานกระบือพิธีกรรมความเชื่อเกี่ยวกับข้าวและการทานาวิถีชีวิตคนไทย หรือวัฒนธรรมไทยหรือวัฒนธรรมข้าวที่สังคมได้สร้างขึ้น เพื่อเป็นหลักให้เกิดความมั่นคงในการดำเนินชีวิต มีวัตถุประสงค์และแนวทางเพื่อความอุดมสมบูรณ์ของพืชพรรณธัญญาหารและเพื่อความเป็นสิริมงคลตลอดถึงความอยู่เย็นเป็นสุขของคนและสิ่งที่เกี่ยวข้อง เป็นปฏิบัติการในการสร้างความสัมพันธ์กับสิ่งแวดล้อม คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งมีชีวิตอื่นๆ เพื่อให้เกิดสภาวะเหมาะสมทางนิเวศวิทยา เพื่อให้การอยู่ร่วมกันของธรรมชาติดังกล่าวรวมทั้งมนุษย์มีสันติสุขอนึ่ง ในพิธีกรรมเกี่ยวกับข้าวและการทำนา หรือวัฒนธรรมข้าว น้ำเป็นปัจจัยสำคัญพื้นฐานดินอันอุดมสมบูรณ์และแรงงานทั้งคนและสัตว์ก็เป็นเรื่องสำคัญ มนุษย์จึงใช้ปัญญาสร้างพิธีกรรมและธรรมเนียมต่าง ๆ ในรูปแบบ วิธี อุบาย ให้สอดคล้องกับความเชื่อและสิ่งแวดล้อมไว้มากมาย ในการจำแนกพิธีกรรมเกี่ยวกับข้าวและการทำนานั้นเมื่อวิเคราะห์ตามเป้าหมายและวัตถุประสงค์ของพิธีกรรมแล้วสามารถแบ่งเป็นประเภทต่างๆ ดังนี้ ๑. พิธีกรรมเพื่อการบวงสรวง อ้อนวอน เสี่ยงทาย ให้เกิดความอุดมสมบูรณ์ ให้ปราศจากภยันอันตราย ตลอดจนขอความเชื่อมั่นในการดำรงชีพในรอบปี พิธีกรรมส่วนนี้จะจัดขึ้นก่อนลงมือเพาะปลูก เช่น พิธีขอฝนโดยแห่นางแมว เทศน์พญาคันคาก สวดคาถาปลาช่อน พิธีบูชาแถน พิธีบุญบั้งไฟ พิธีบุญชำฮะ พิธีเซ่นบูชาหลักเมือง พิธีเลี้ยงผีขุนน้ำ พิธีเซ่นไหว้วิญญาณบรรพบุรุษ เป็นต้น ๒. พิธีกรรมเพื่อการเพาะปลูก มีเป้าหมายเพื่อการเพาะปลูกโดยเฉพาะ ซึ่งจะทำพิธีในช่วงเวลาที่จะลงมือเพาะปลูก มีเจตจำนงเพื่อขอโอกาส ขออนุญาต (ต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์ พืช วิญญาณที่ครองพื้นที่) บวงสรวง บนบาน บอกกล่าว ฝากฝัง ให้การทำนาทำไร่ในปีนั้นๆเป็นไปด้วยดี ทั้งคน ข้าว สัตว์ และเป็นความอ่อน น้อมต่อข้าวและสิ่งที่เกี่ยวข้อง พิธีกรรมส่วนนี้ได้แก่ พิธีแรกนา พิธีเลี้ยงตาแฮก พิธีบูชาภูมินา พิธีแรกไถตกกล้า พิธีแรกนาดำ พิธีปักข้าวตาแฮก พิธีหว่านข้าว พิธีเชิญแม่โพสพใส่ข้าวปลูก พิธีเชิญแม่โพสพลงนา พิธีบูชาแม่ธรณี พิธีเอาฝุ่นใส่นา เป็นต้น ๓. พิธีกรรมเพื่อการบำรุงรักษา มีเป้าหมายเพื่อบำรุงรักษาต้นข้าวให้เจริญงอกงาม ปลอดภัยจากศัตรูพืชนานา และเพื่อแสดงความอ่อนน้อมต่อข้าวและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เกี่ยวเนื่อง พิธีกรรมเหล่านี้จัดขึ้นระหว่างเวลาการเพาะปลูกจนกระทั่งเก็บ ได้แก่ พิธีไล่น้ำ พิธีปักตาเหลว พิธีขึ้นท้าวทั้งสี่ พิธีไหว้เจ้าที่ พิธีรับขวัญแม่โพสพ พิธีส่งข้าวบิณฑ์ พิธีคดข้าว พิธีไล่นก หนู เพลี้ย แมลง ปู หนอน ฯลฯ โดยน้ำมนต์ ผ้ายันต์โดยหว่านทราย โดยเครื่องราง หรือโดยภาวนา เป็นต้น ๔. พิธีกรรมเพื่อการเก็บเกี่ยว มีเป้าหมายเพื่อให้ได้ผลผลิต ให้คนปลอดภัยในการเก็บเกี่ยว และเพื่อแสดงความอ่อนน้อมต่อข้าวและสรรพสิ่งที่เกี่ยวข้อง พิธีเหล่านี้จัดขึ้นในช่วงฤดูเก็บเกี่ยว ได้แก่ พิธีรวบข้าว พิธีแรกเกี่ยวข้าว พิธีเชิญข้าวขวัญ พิธีทำลาน พิธีปลงข้าว พิธีขนข้าวขึ้นยุ้ง พิธีตั้งล้อม พิธีปิดยุ้ง พิธีเปิดยุ้ง เป็นต้น ๕. พิธีกรรมเพื่อเฉลิมฉลอง มีเป้าหมายเพื่อเฉลิมฉลองผลผลิตที่ได้แก้บนหรือเซ่นสังเวยเทพยดาอารักษ์และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ได้คุ้มครองคน สัตว์ และบรรดาพืชพรรณธัญญาหารให้ได้ผลดี ตลอดจนเลี้ยงอาหารตอบแทนน้ำใจเพื่อนบ้าน รวมทั้งขอขมาลาโทษและขออโหสิถ้าได้ล่วงเกินสิ่งใด ผู้ใด หรือสัตว์เลี้ยงที่ได้พึ่งพาอย่างวัวควาย ในการนี้จะมีพิธีเลี้ยงอุทิศส่วนกุศลให้เทพเจ้า สิ่งศักดิ์สิทธิ์ ปู่ย่าตายาย เจ้าที่เจ้าทางเจ้ากรรมนายเวร ตลอดจนสรรพสัตว์ เป็นการตอบแทนบุญคุณแก่ผู้มีคุณทั่วหน้า พิธีกรรมเหล่านี้จัดขึ้นหลังการเก็บเกี่ยว ได้แก่ พิธีบุญคูนลาน พิธีสู่ขวัญข้าว พิธีเผาข้าว พิธีขอพร พิธีบุญกุ้มข้าวใหญ่ พิธีบุญข้าวจี่ พิธีกวนข้าวทิพย์ พิธีกวนข้าวยาคู พิธีสู่ขวัญข้าวขึ้นเล้า พิธีสู่ขวัญเกวียน พิธีสู่ขวัญควาย พิธีแห่ข้าวพันก้อน พิธีลาซัง พิธีกองข้าว เป็นต้น พิธีกรรมแต่ละประเภทที่กล่าวมานั้น แต่ละท้องที่แต่ละชุมชนมีวิธีการปฏิบัติแตกต่างกันไปตามความเหมาะสมของพื้นที่และธรรมเนียมของชุมชนนั้นๆ ซึ่งในที่นี้จะนำตัวอย่างพิธีกรรมที่เกี่ยวกับข้าวและการทำนาของเกษตรกรอำเภอลานกระบือ ซึ่งปัจจุบันความเชื่อในการผลิตข้าวกำลังจะสูญหายไปจากชุมชน สาเหตุเนื่องมาจากมีเครื่องจักรกลเข้ามาทำงานแทนคน เกษตรกรมีงานประจำที่มีรายได้ดีกว่าการทำนา ทำให้ขาดความสนใจในประเพณีและความเชื่อที่ปู่ย่า ตายายเคยทำมา ขั้นตอนในการประกอบพิธีกรรมเกี่ยวกับการทานา พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการทานา แบ่งออกเป็น ๓ ระยะ ดังนี้ ๑. ระยะแรกดำนา ๒. ระยะข้าวตั้งท้องออกรวง ๓. ระยะหลังเก็บเกี่ยว